- Powieść stanowi środkową część Trylogii.
- Na kształt powieści miał wpływ pobyt Sienkiewicza w Kalifornii, gdzie zetknął się z mitem dzikiego Zachodu i konwencją westernu, którą w utworze zastosował.
- Pod względem gatunkowym “Potop” jest dziełem synkretycznym, kompilacją wielu gatunków literackich: powieści historycznej dokumentalnej (autentyczne postacie historyczne: królowie: Jan Kazimierz, Karol Gustaw, Sapieha, Opaliński, ksiądz Kordecki; fakty historyczne), powieści historycznej typu “walterskotowskiego” opartej na schemacie romansu z wartką akcją. Obydwa te plany dopełniają się wzajemnie m.in. dzięki postaci głównej, Andrzeja Kmicica.
- To przez pryzmat jego dziejów poznajemy burzliwe wydarzenia historyczne i dramaturgię miłosnych uniesień.
- W sferze narracji mamy do czynienia z inną jeszcze odmianą powieści historycznej – szlachecką gawędą. Ma to miejsce wówczas, gdy narrator rezygnuje z wszechwiedzy, przywdziewa maskę stylistyczną szlacheckiego pamiętnikarza lub relacjonuje wydarzenia z perspektywy jednej z postaci powieści. Wówczas zanika dystans epicki, a narracja przybiera familijny, gawędziarski ton.
- W sposobie kształtowania materii fabularnej odnajdujemy również składniki epopei. Należą do nich przede wszystkim: sceny batalistyczne oraz opisy pojedynków.
- Typowy dla epopei jest również zabieg idealizacji i hiperbolizacji bohaterów. Jednak Sienkiewicz, aby uniknąć jednoznaczności, łączy rysy heroiczne z cechami komicznymi. Doskonała pod tym względem jest konstrukcja postaci Zagłoby. Ten mistrz fortelu ma w sobie cechy homeryckiego Ulissesa i szekspirowskiego Falstaffa. W każdej z trzech części autor przypisuje mu kluczową rolę dla dalszego biegu wydarzeń. W “Ogniem i mieczem” Onufry ratuje Helenę, w “Potopie” ocala oficerów, którzy odmówili posłuszeństwa Radziwiłłowi, w “Panu Wołodyjowskim” podstępem wydobywa z klasztoru kamedułów głównego bohatera.
- “Potop” jest również historią ujętą w ramy baśni. Funkcjonują typowe dla tego gatunku motywy fabularne: rycerz pokonujący
piętrzące się przeszkody, wróg wymyślający najbardziej perfidne zasadzki, kara za złe postępki, a nagroda za dobre, zawsze optymistyczny finał, w którym triumfuje dobro.
- W kompozycji “Potopu” odnaleźć można również konwencję westernu. Sprawia to szybka, dynamiczna akcja i związana z nią ciągła, konsekwentna transformacja miejsca. Sienkiewiczowscy bohaterowie niczym filmowi kowboje, na koniach przemierzają przestrzenie, jedynie zamiast rewolwerów noszą szable. Ponadto Sienkiewicz kreuje znane z westernu postacie o twardych, mocnych charakterach, które zawsze stają po stronie dobra, broniąc słusznej idei (Wołodyjowski, Kmicic).
- Zasadniczym przesłaniem dzieła jest to, by służyć “ku pokrzepieniu serc”. Powieść bowiem powstała w czasie, kiedy Polska zniknęła z mapy Europy, dlatego też świat wartości bohaterów powieści stanowią: Bóg, Honor i Ojczyzna, a fabuła wskrzesza mit dawnej, siedemnastowiecznej Polski, która w momencie największego zagrożenia bytu państwowego potrafiła walczyć i zwyciężać. Taka afirmacja przeszłości zadała kłam wynurzeniom krakowskiej szkoły historycznej, która malowała polską przeszłość w ponurych kolorach, głosząc przy tym zasadę lojalizmu wobec zaborcy.