„Potop” Henryka Sienkiewicza jest powieścią historyczną. Akcja utworu rozgrywa się na przestrzeni lat 1655-1657. Zadaniem Sienkiewicza jako powieściopisarza było więc ukazanie dziejów narodu polskiego zmuszonego do walki ze szwedzkim najeźdźcą.
Gdy Sienkiewicz przystępował do pisania „Potopu”, kraj znajdował się w sytuacji bardzo niekorzystnej. Od klęski powstania styczniowego upłynęło już dwadzieścia lat i coraz powszechniejsza była niewiara w ideały niepodległościowe i narodowo-wyzwoleńcze. Tak więc program pozytywistów upadał. Stąd też cykl powieści historycznych, jakie pisze Sienkiewicz, jest cyklem tworzonym „ku pokrzepieniu serc”. Pisarz chciał pokazać, że Polacy nawet w krytycznych sytuacjach potrafią zjednoczyć się i sięgnąć po niepodległość, obronić swą wolność i niezawisłość.
Bohaterowie „Potopu” są postaciami nieskomplikowanymi na tyle, że pozwalają się zamknąć w paruzdaniowej charakterystyce. W większości to prawi rycerze, dzielni wojacy, niezawodni przyjaciele i wierni kochankowie. Skupiają w sobie walory takie jak prawdomówność, bezinteresowność i gotowość niesienia pomocy innym. Ich życie podporządkowane jest podstawowym wartościom, jak Bóg i Ojczyzna i im służą choćby za cenę życia. Sienkiewicz stworzył tłum wyrazistych i barwnych postaci, które nie tylko zachwycają swoim siedemnastowiecznym urokiem, ale również doskonale pełnią powierzoną im rolę: przekazują określone wzorce ideowo-moralne.
„Potop” Sienkiewicza jest nie tylko powieścią historyczną, ale również przygodową, toteż można by sądzić, iż miał on dostarczyć czytelnikowi tylko rozrywki. Jednak zgodnie z założeniem pisarza miało być przeciwnie. Obok rozrywki lub przy jej pomocy powieść miała pełnić funkcję poznawczo-wychowawczą. Sienkiewicz chciał rozpropagować wiedzę o historii XVII w., a przez to ukazać wielkość dawnych wydarzeń i świetną przeszłość ojczyzny. Pragnął wsączyć w dusze Polaków otuchę i nadzieję, wiarę, że duch i wola bywają ważniejsze niż siła, że wygrywa się nawet w sytuacjach bez wyjścia.
Józef Kotarbiński pisał, iż poprzez Trylogię Sienkiewicz „nauczył masy myśleć i czuć po polsku; on wskrzesił ducha narodowego skinieniem czarodziejskiej różdżki swego talentu od razu, za życia, i to w chwili najbardziej potrzebującej takiego cudu”.
„Potop” Henryka Sienkiewicza jest powieścią, „o przeszłości dla przyszłości”. Wśród (mnóstwa) opisów dziejów narodu trzeba również zauważyć przykłady postaw ideowo-moralnych, w których skupia się ogromne poświęcenie i patriotyzm. Ale też zawarta jest w nich wiara w to, iż póki wierzymy w ojczyznę, będzie ona istniała. Właśnie tej wiary brakowało przegranym powstańcom styczniowym. Toteż „Potop” Sienkiewicz kieruje głównie do nich „ku pokrzepieniu ich serc”.
[MPa]