„Powrót posła” to komedia, która powstała w okresie ożywionej działalności politycznej Niemcewicza. W 1788 roku wybrany został posłem inflanckim na sejm zwany Wielkim. Szybko dał się poznać jako jeden z najaktywniejszych działaczy stronnictwa patriotycznego. Wygłaszał mowy w sprawie ucisku chłopów, za reprezentacją miast w sejmie, w obronie reform w szkolnictwie wprowadzonych przez Komisję Edukacji Narodowej. Szczególnie mocno zaangażował się w walkę o zniesienie wolnej elekcji i wprowadzenie zasady dziedziczności korony. Jego wystąpienia sejmowe w tej sprawie z 17 września 1790 roku wywołały burzliwą polemikę. W tym też roku powstał “Powrót posła” wystawiony w styczniu 1791 roku.
Utwór jest komedią polityczną, o pogodnej tematyce i żywej akcji prowadzącej do szczęśliwego zakończenia, wykorzystującym komizm sytuacyjny, charakterologiczny i słowny. Przedstawiona w dramacie historia miłosna jest jedynie pretekstem do podjęcia zagadnień politycznych. Celem utworu jest agitowanie odbiorcy do programu sejmowego stronnictwa patriotycznego.
W komedii zostały skonfrontowane przeciwstawne poglądy na temat przyszłego kształtu Rzeczypospolitej:
- konserwatystów (Starosta Gadulski) przeciwnych reformom, broniących zwłaszcza wolnej elekcji,
- zwolenników reform (Podkomorzy, Walery): głównie dziedziczności tronu, zniesienia liberum veto, zmiany polityki szlachty wobec chłopów, zawarcia przez Polskę sojuszu z Prusami przeciwko carskiej Rosji, rozwoju nowoczesnej oświaty.
Bohaterowie utworu stanowią typy, a nie zindywidualizowane charaktery; postacie są jednoznacznie pozytywne lub negatywne (idealizacja).
Wśród typów bohaterów pozytywnych należy wyróżnić:
- typ Sarmaty oświeceniowego (Podkomorzy: podporządkowanie własnych interesów dobru publicznemu, harmonijne łączenie cnót obywatelskich, rodzinnych i gospodarskich, kultywowanie wartościowych składników tradycji sarmackiej – rycerskości, patriotyzmu, surowości obyczaju),
- typ światowego obywatela (Walery: demokrata, rzecznik haseł wolności, równości i braterstwa, wykształcony, realizujący się w służbie publicznej, poważny i stały w miłości),
- typ kobiety-obywatelki (Podkomorzyna: wzorowa matka wychowująca dzieci na światowych obywateli i żona rozumnie wspierająca męża).
Natomiast typy bohaterów negatywnych (karykatury) reprezentują:
- typ konserwatywnego Sarmaty (Starosta Gadulski: handlowe podejście do małżeństwa, przedkładanie korzyści materialnej nad interes publiczny, pogarda dla wykształcenia, ślepe przywiązanie do tradycji),
- typ fircyka (Szarmancki: utracjusz, cyniczny łowca posagów, lekkoduch, kosmopolita bezkrytycznie przyjmujący cudzoziemskie mody),
- typ żony modnej (Starościna Gadulska: egzaltowana dama, kapryśna, oderwana od rzeczywistości, sentymentalna, sfrancuziała kosmopolitka i snobka).
Autor komponując fabułę zastosował zasadę symetrii przeciwieństw (konserwatywny Sarmata Gadulski – Sarmata oświecony Podkomorzy, “żona modna” Starościna – “polska matrona” Podkomorzyna, fircyk Szarmancki – prawy obywatel Walery).
Bohaterowie mówią różnymi stylami (Starościna posługuje się francuskimi makaronizmami i frazeologią rodem z romansów; Szarmancki – słownictwem związanym z końmi i polowaniem, a jako intrygant potrafi styl zmienić w zależności od sytuacji; Gadulski to gawędziarz z sarmacką rozwlekłością snujący opowieści o gospodarstwie, polityce i życiu towarzyskim; natomiast język Podkomorzego cechuje jasny, logiczny, nieomal retoryczny styl).