Motyw powstania styczniowego pojawił się w wielu utworach Żeromskiego, warto więc wymienić je, np.
- „Rozdziobią nas kruki, wrony”,
- „Echa leśne”,
- „Wierna rzeka”,
- „Syzyfowe prace”.
W „Wiernej rzece” powstanie jest źródłem wątków fabularnych. Do powstania odsyłają także realia historyczne i topograficzne. Pisarz ponadto wykorzystał fakty znane z rodzinnych opowieści. Rozważania na temat tego zrywu narodowego pojawiają się w dialogach bohaterów „Wiernej rzeki” (Salomei Brynickiej z Hubertem Olbromskim i matką Józefa Odrowąża).
Salomea Brynicka patrzy na walki z perspektywy kobiety drżącej o bezpieczeństwo bliskich jej ludzi, ojca oraz ukrywanego powstańca, przeżywającej śmierć kuzynów Rudeckich, ubolewającej nad zniszczeniem dworu, a wszystko to jest dla niej źródłem cierpienia i bólu.
Hubert Olbromski, ideolog i polityk reprezentujący władze powstańcze ocenia powstanie z perspektywy przyszłości narodu. Walka wg niego ma sens, bo kształtne w społeczeństwie odporność, hart ducha i chęć przeciwstawienia się zaborcom.
Józef Odrowąż wyraża przekonanie, że udział w powstaniu to obowiązek każdego Polaka, podobnie sądzili bracia Rudeccy, którzy ponieśli śmierć w walkach powstańczych.
Chłopi odnoszą się do powstania sceptycznie, a nawet wrogo, szydzą z ran Józefa, obrzucają go kamieniami i zmarzłą ziemią,, co wynika ze strachu przed powołaniem do wojska.
Akcja „Wiernej rzeki” toczy się w typowym polskim dworku Niezdołach, których właścicielami są Rudeccy, a atmosfera tego domu to swoisty mikrokosmos, stanowiący ilustrację najważniejszych polskich problemów i konfliktów owych czasów, w tym uprzedzeń klasowych, postaw wobec niewoli narodowej i podejmowania walki o wolność.
Motyw „wiernej rzeki” splata najważniejsze wydarzenia związane z różnymi bohaterami powieści. Pełni wręcz funkcję baśniową, magiczną, pomagając i wspierając poszczególnych bohater ów tych wydarzeń, co ma znaczenie metaforyczne i symboliczne. Czyni utwór Żeromskiego opowieścią o polskim losie i polskiej historii podczas zaborów.
W „Syzyfowych pracach” powstanie styczniowe pojawia się jako znaczący element biografii bohaterów powieści.