Pozytywizm w Polsce to epoka po powstaniu styczniowym, czyli po roku 1864, czas między romantyzmem a Młodą Polską.
Jako datę początkową wymienia się rok 1864 – upadek powstania styczniowego i wprowadzenie reformy uwłaszczeniowej w Królestwie Kongresowym. Wydarzenia te niewiele tylko wyprzedzają początki ery autonomicznej w Galicji (1866) oraz włączenie ziemi poznańskiej i prowincji pruskiej do Związku Północnoniemieckiego (1867).
Szczytowa faza to rok 1880, zaś za koniec pozytywizmu przyjmuje się lata 1890-1895.
Termin pozytywizm został zaczerpnięty z dzieła filozofa Augusta Comte’a „Kurs filozofii pozytywnej”.
O rozwoju literatury w Polsce, w odróżnieniu od romantyzmu decydowali polscy pisarze.
W dziedzinie literatury na drugą połowę lat sześćdziesiątych przypada pojawienie się nowych ważnych organów prasowych (np. “Przeglądu Tygodniowego” i “Przeglądu Polskiego”) i nowego pokolenia pisarzy (Asnyk, Orzeszkowa, Świętochowski, Prus, Sienkiewicz, Tarnowski, Chmielewski). Generacja ta wystąpiła z nowymi hasłami programowymi i niekiedy manifestacyjnie przeciwstawiała się swoim poprzednikom.
Najwybitniejsi z nich to: Eliza Orzeszkowa, Bolesław Prus, Henryk Sienkiewicz, Maria Konopnicka i Adam Asnyk, którzy najczęściej działali w zaborze rosyjskim.
Prężnie działała publicystyka, która pełniła funkcje społeczne i artystyczne („Przegląd Tygodniowy”, „Wędrowiec”).
Około roku 1880 pojawia się wewnętrzna cezura pozytywizmu. W procesie historycznym wyznacza ją ukształtowanie się zasady trójlojalizmu, zaostrzenie ucisku politycznego i powstanie pierwszych organizacji socjalistycznych. W tym czasie pokolenie pozytywistów osiągnęło dojrzałość twórczą.
Polscy pozytywiści za najważniejsze zadanie uważali rozwój kraju, szczególnie gospodarki i oświaty, proponowali pracę dla ogółu, pracę organiczną i tzw. pracę u podstaw.
W krajach zachodnich (Francji, Niemczech, Włoszech), a także Rosji okres po epoce romantyzmu określa się jako realizm, a jego początki datuje się na lata 20. XIX wieku i trwał jeszcze w drugiej połowie XIX wieku, a jego okres schyłkowy nazwany jest naturalizmem.
Realizm proponował wierne przedstawianie świata, wszystkiego co da się sprawdzić i co potwierdza nauka, rozum i doświadczenie. Przekonywał, że człowiek ma wpływ na otaczającą go rzeczywistość i moje ją dowolnie kształtować. Starano się definiować ogólne prawa rządzące światem.
Tematem dzieł stała się codzienność, choć były i nowe obszary zainteresowań.
Naturalizm – schyłkowy czas realizmu – eliminował również fantazję i fikcję. Udowadniał, że istotną rolę w życiu człowieka odgrywają takie czynniki, jak:
- egoizm,
- potrzeby biologiczne,
- dbałość o gatunek i jego ciągłość,
- dziedziczność,
- środowisko,
- ambicje.
Naturaliści proponowali wierne przedstawianie rzeczywistości, przypominające fotografię, bez żadnego komentarza czy opisu.
Taki sposób ukazywania świata tworzył beznamiętny, ponury obraz.
Epoka kończy się pomiędzy rokiem 1890 a 1895. W sferze polityki można powiązać je z powstaniem nowych programów i partii politycznych (PPS, SDKPiL, Ligi Narodowej, Stronnictwa Ludowego). W literaturze – z coraz szerszą falą debiutów wyraźnie odmiennej generacji (Kasprowicz, Tetmajer, Sieroszewski, Żeromski, Reymont, Berent), która wkrótce zyskała miano Młodej Polski. Należy jednak pamiętać, że pokolenie pozytywistyczne zachowało swój twórczy dynamizm po rok 1910.