Okres w literaturze polskiej obejmujący twórczość pokolenia debiutującego po powstaniu styczniowym (stąd też nazwa generacja postyczniowa). Nie ma jednak zgody co do daty zakończenia tego okresu, ponieważ dojrzała twórczość pozytywistów była równoległa do twórczości modernistów. Jedni badacze wskazują rok 1881 jako datę ostatecznego upadku pozytywistycznego programu społecznego i politycznego, co jednak oznaczałoby, że pozytywizm byłby jedynie krótkim epizodem w dziejach naszej literatury. Dlatego też niektórzy badacze wskazują na rok rok 1891, jeszcze inni – 1905, niektórzy uważają jednak za koniec epoki rok 1916, kiedy to umarł ostatni wielki pozytywista – H. Sienkiewicz . W literaturze europejskiej także trudno ustalić dokładne daty rozpoczęcia i zakończenia tej epoki. Przyjęto, że początek to lata 50. XIX wieku, kiedy to twórcy (np. Flaubert) ogłosili programowy realizm . Za koniec pozytywizmu – lata 80.-90., kiedy „do głosu” doszedł naturalizm .
Myśl pozytywna dominowała przede wszystkim w Królestwie Polskim , czyli pod panowaniem rosyjskim (podczas gdy w zaborze austriackim dominował modernizm), a głównym ośrodkiem była Warszawa. Nawet E. Orzeszkowa , która mieszkała w Grodnie, publikowała wyłącznie w Warszawie. (Stąd też nazwa – pozytywizm warszawski).
Nazwa epoki została wzięta od A. Comte’a, który postulował „filozofię pozytywną ” (jej kontynuatorami byli: we Francji – H. Taine, a w Anglii – J.S. Mill, H. Spencer, K. Darwin). Filozofia pozytywna przeciwstawiała się metafizyce i postulowała wiedzę opartą wyłącznie na badaniu faktów dostępnych rozumowi, a więc sprawdzalną empirycznie. Wynikiem był scjentyzm , determinizm i ewolucjonizm .
W Polsce głównym propagatorem myśli pozytywnej był A. Świętochowski, antyklerykał i agnostyk.
Walka o nowy kształt literatury rozpoczęła się od wystąpień publicystycznych, tzw. walki młodej prasy ze starą . Był to raczej program społeczno-narodowy niż literacki. W swoich artykułach publikowanych w „Przeglądzie Tygodniowym” i „Niwie” Orzeszkowa i Chmielowski głosili hasła „pracy organicznej ” i „pracy u podstaw ”, czyli kult pracy i wiedzy. Romantycznemu wieszczowi przeciwstawiali ideał pisarza-obywatela pracującego dla społeczeństwa i podlegającego jego krytyce. Egocentryczny i samotny bohater został zastąpiony człowiekiem pracy – bohaterem pozytywnym . Literatura miała pełnić przede wszystkim funkcje wychowawcze (dydaktyzm ). Dlatego uznano powieść za najdogodniejszy gatunek do ilustracji tez programowych.
Walczono z przerostami fantazji, co doprowadziło do marginalizacji poezji (w tym czasie tworzył jednak A. Asnyk i M. Konopnicka). W literaturze światowej był to okres dominacji realizmu: przede wszystkim powieści Balzaka , który wierzył, że to człowiek kształtuje środowisko w którym żyje. Dlatego w jego twórczości mamy szczegółowe opisy – zazwyczaj pesymistyczne – rzeczywistości. Stworzył też swoisty typ bohatera – był to zazwyczaj młody prowincjusz, który wkraczając w wielki świat poznaje jego zło. To pieniądz rządzi światem, a jego bohater musi zapłacić cenę za ideały młodości (np. Rastignac z „Ojca Goriot”; cykl „Komedia ludzka”).
Do tego samego nurtu zaliczyć trzeba powieści Stendala („Czerwone i czarne”, „Pustelnia Parmeńska”), który co prawda opisywał gwałtowne uczucia swych bohaterów i dawał ich wnikliwe opisy psychologiczne, ale świat przedstawiony jest jak najbardziej realistyczny. (Jego słynne zdania: „powieść to zwierciadło przechadzające się po gościńcu”; „szczęście to miłość plus praca”). Bohaterowie to także prowincjusze robiący karierę. Warto jeszcze wspomnieć Flauberta: „Pani Bovary” (skąd wziął się w teorii literatury bowaryzm ) i „Szkoła uczuć” uważana za arcydzieło realizmu. Pisarz stworzył charakterystyczny typ narracji – beznamiętny, bezosobowy, zdystansowany do rzeczywistości życia drobnomieszczańskiego i ziemiańskiego. Podobnie pisał K. Dickens („Klub Pickwicka”).
Pierwsze polskie powieści pozytywistyczne koncentrowały się na propagowaniu idei postępu i „zdrowej myśli”, co zaowocowało literaturą tendencyjną, np. „Meir Ezofowicz” i „Rodzina Brochwiczów” E. Orzeszkowej , „Fachowiec” W. Berenta.
Jednak już na przełomie lat 70. i 80. XIX w. nastąpiło rozczarowanie tego typu powieściami, które sami pisarze uznali za przejaw złej literatury. Do modyfikacji programu pozytywistycznego zmusiła twórców także nowa sytuacja społeczna – narodziny ruchu robotniczego, ruchu sufrażystek i zmieniająca sytuację chłopów reforma uwłaszczeniowa. Wszystkie te tematy, zgodnie z założeniami naturalizmu i realizmu, pojawiły się w twórczości pozytywistów. Ten okres określa się fazą dojrzałą pozytywizmu.
Obok kwestii kobiecych („Emancypantki” B. Prusa ) pojawia się także – po raz pierwszy w literaturze – kwestia żydowska i problem asymilacji Żydów w społeczeństwie polskim (wspomniany już „Meir Ezofowicz”, postacie w „Lalce” i publicystyka Orzeszkowej ).
W literaturze światowej dominuje wtedy naturalizm (powieści Zoli „Nana”, „Germinal”) i realizm (głównie w literaturze rosyjskiej) – powieści L. Tołstoja moralistyczna „Wojna i pokój”, F. Dostojewskiego : polifoniczna „Zbrodnia i kara”, I. Turgieniewa: „Ojcowie i dzieci”.
Żądano, by literatura podlegała tym samym rygorom co nauka, a pisarz swoją twórczość powinien poprzedzić wnikliwymi badaniami tematu. Na plan pierwszy wysunęły się cele poznawcze literatury, a przedmiotem literatury było poznanie współczesnego stanu społeczeństwa. Walka z literaturą „zmarnowanego życia i papieru” zaowocowała też postulatami prostoty języka i dążeniem do jak największej informacyjności przekazu. Pozostała wiara w postęp niesiony przez człowieka (bohatera) zaznajomionego z najnowszymi odkryciami nauki. Pojawia się też na szerszą skalę twórczość kobieca M. Rodziewiczówny, Deotymy (właściwie J. Łuszczewskiej), M. Konopnickiej. Kobiety najczęściej parały się pisaniem literatury dziecięcej.
Do osiągnięć tego okresu, obok wybitnych dzieł takich, jak powieści Sienkiewicza i Orzeszkowej , zalicza się także rozwój gatunków dziennikarskich: kroniki , felietonu , publicystyki . Było to związane z rozwojem prasy (i ogólnie – przemysłu) pod wszystkimi trzema zaborami. Wtedy też pojawia się powieść w odcinkach , najlepszy sposób na dotarcie pisarza ze swą twórczością do masowego odbiorcy. W tym okresie twórcy mają do czynienia z problemem cenzury, którą stosowali zaborcy. Sposobem na jej ominięcie stała się powieść historyczna , która pod pozorem opisu dawnych wydarzeń opisywała sytuację współczesną – „Faraon” Prusa , „Quo vadis” Sienkiewicza , czy przywoływanie czasów świetności Polski w „Trylogii” i „Krzyżakach”. To właśnie powieści historyczne, przede wszystkim „Trylogia”, przysporzyły Sienkiewiczowi sławy jednego z największych prozaików polskich. O jego popularności świadczy fakt obdarowania go w 1900 r. pałacykiem w Oblęgorku – był to wyraz wdzięczności narodu. Ukoronowaniem kariery pisarskiej Sienkiewicza była Nagroda Nobla, którą dostał w 1905 roku za „Quo vadis”.
W sztukach plastycznych dominuje w tym czasie realizm rozumiany jako naśladowczy sposób przedstawiania rzeczywistości: odrzucenie akademickich kanonów piękna na rzecz prawdy, zastąpienie idealizacji wiernym odtwarzaniem rzeczywistości postrzeganej zmysłowo, nawet tej przypadkowej i bezładnej. Realizm zburzył dotychczasową hierarchię uzależniającą rangę dzieła od doniosłości przedstawianego tematu – akademizm , który jednak wciąż był „żywotny” – dopiero impresjoniści strącą go z piedestału. W praktyce realizm oznaczał przedstawianie tematów współczesnych, z tendencją do utrwalania pospolitych i niskich stron życia. Czołowym propagatorem był francuski malarz G. Courbet: „Kamieniarze”, „Pogrzeb w Ornans”. Z polskich twórców warto wymienić J. Chełmońskiego („Bociany”, „Trójka”, „Babie lato”).