Lektura młodego czytelnika składa się z tzw. lektury szkolnej i książek, które dzieci chętnie czytają niezależnie od programu szkolnego. Rozumne czytelnictwo nie ogranicza treści utworu literackiego. Dostarcza ono także bogactwa przeżyć i refleksji kształtujących nie tylko umysły małych czytelników, lecz także ich charaktery
Lekturze szkolnej przypisuje się doniosłe znaczenie dla rozbudzenia zainteresowań i zamiłowań, tym bardziej, że praca z lekturą w klasach młodszych jest pierwszym, często decydującym etapem w przygotowaniu przyszłych odbiorców literatury. W podstawie programowej podkreśla się wagę pracy z tekstem literackim, konieczność wprowadzenia wielu form i metod opracowania tych tekstów[1], aby lekcje z lekturą były ciekawe, urozmaicone i stanowiły dla dzieci bogactwo przeżyć.
Praca dydaktyczno-wychowawcza z lekturą wymaga od nauczyciela starannego przygotowania się pod wzglądem merytorycznym i metodycznym. Nauczyciel winien przede wszystkim przeczytać i przeanalizować wszystkie lektury z danej klasy, a szczególnie znać te, które poleca dzieciom do przeczytania. Polecając z kolei książki do przeczytania nauczyciel powinien brać uwagę zespół klasowy, który tworzą uczniowie o różnych strukturach psychicznych, o zróżnicowanym poziomie rozwoju intelektualnego i różnorodnych zainteresowaniach. Ważne, aby nauczyciel pamiętał, że w procesie lekcyjnym prawidłowo funkcjonują tylko te książki, które odpowiadają potrzebom psychicznym dzieci, trafiają do ich zainteresowań, są źródłem przeżyć i aktywności[2]. Uczniowie ponadto muszą mieć dostęp do książek, które poleca nauczyciel, aby mogli je wypożyczyć np. w bibliotece szkolnej. O wyborze lektury powinny więc decydować: treści poznawcze, walory artystyczne, różnorodność tematyczna (zgodna z zainteresowaniami dzieci), wielorakość w zakresie rodzaju i gatunku literackiego, potrzeby zespołu klasowego, dostępność książek.
Kolejnym zdaniem nauczyciela jest ustalenie czasu realizacji wybranej lektury, korelacji z innymi przedmiotami, zorganizowanie w miarę możliwości wycieczki tematycznej, zgromadzenie środków dydaktycznych. Aby dokonać poprawnej analizy utworu literackiego wymagane są od nauczyciela określone wiadomości o rodzajach i gatunkach literackich, ich charakterze, jak również swobodne operowania terminami z poetyki i stylistyki[3]. W czasie pracy z lekturą nauczyciel wprowadza (lub utrwala) pojęcia związane z gatunkiem utworu i formą ujęcia treści. Początkowo, zwłaszcza w klasie pierwszej, nie wymaga od uczniów używania terminów literackich z zakresu gatunku i formy utworów, sam jednak w czasie zajęć operuje właściwymi nazwami oraz zwraca uwagę uczniów na charakterystyczne cechy określanych gatunków literackich (bez używania tego terminu).
Ważną sprawą jest również umiejętność omówienia wartości artystycznych ilustracji przedstawiających treść utworu, ponieważ są one głównym źródłem uaktywnienia wyobraźni dziecka we wczesnym wieku szkolnym. Wprowadzają je w świat sztuki, a nauczycielowi umożliwiają przekazanie w ciekawy sposób wiadomości ze sztuk plastycznych dostosowany do możliwości uczniów klas I-III. Wzbogacają ponadto przeżycia dzieci i poszerzają wiedzę o otaczającym świecie. Ilustracje są nieodzowną częścią utworów literackich dla dzieci. W procesie dydaktycznym są wykorzystywane przede wszystkim do utrwalania treści utworu poprzez wskazanie związku ilustracji z tekstem. Mogą być również podstawą do ćwiczeń redakcyjnych, słownikowych, stylistycznych poprzez ustne lub pisemne opowiadanie ilustracji, opisy bohaterów i postaci drugoplanowych, układanie podpisów do ilustracji, zapisywanie tytułów, bogacenie słownictwa związanego nie tylko z analizą treści ilustracji, ale również z zakresu sztuk plastycznych. Ilustracje mogą być wykorzystywane przed, w czasie lub po przeczytaniu książki. W czasie omawiania ilustracji nauczyciel powinien kierować obserwacją dzieci[4].
Środki dydaktyczne mogą w znacznym stopniu ułatwić dzieciom zrozumienie i uatrakcyjnić analizę treści utworu literackiego. Właściwie dobrana literatura, ciekawa analiza, pogodny nastrój na lekcjach są najlepszą metodą na to, aby zachęcić dzieci do poznania lektur. Zapoznanie z lekturą może odbywać się w następujący sposób:
- Głośne czytanie książki przez nauczyciela, przy zachowaniu następujących elementów :czytanie nauczyciela musi być wzorowe, tak w zakresie interpretacji tekstu (zwłaszcza poezji i dialogów), jak również stosowania odpowiednich środków wyrazu (mimiki, gestu, postawy) i elementów techniki żywego słowa (tempa i barwy głosu, dykcji, pauz, akcentów), bowiem takie czytanie pozwala uczniom lepiej zrozumieć i głębię przeżyć treść utworu, a także dostarcza im wzoru pięknego czytania i przygotowuje do recytacji poezji czy do mówienia z pamięci krótkich urywków tekstu napisanego prozą. Podczas słuchania dzieci powinny mieć książki zamknięte i patrzeć na czytającego nauczyciela, dłuższe lektury mogą być czytane fragmentami, a urywki mniej istotne dla zrozumienia treści opowiadane przez nauczyciela. Nauczyciel może też ilustrować swoje głośne czytanie wytworami plastycznymi (np. obrazkami, kukiełkami), może także wyświetlać przezrocza. Musi jednak umiejętnie łączyć te dwie czynności jednocześnie. Również na takiej samej zasadzie nauczyciel w czasie głośnego czytania wyjaśnia czasami niezrozumiałe wyrazy, zastępując je wyrazami bliskoznacznymi, znanymi dzieciom. Dotyczy to szczególnie tekstów zawierających archaizmy lub zwroty rzadko używane w mowie potocznej.
- Czytanie w całości lub fragmentach przez uczniów w klasie pod kierunkiem nauczyciela. Wcześniej nauczyciel powinien podzielić tekst na urywki przeznaczone do cichego czytania ze zrozumieniem jako przygotowania do indywidualnego lub zbiorowego czytania, głośnego czytania przez ucznia dobrze czytającego, cichego czytania ze zwróceniem uwagi na zrozumienie treści jako przygotowanie do opowiadania tego fragmentu, czytania z podziałem na role. Ten sposób poznawania utworów literackich sprzyja łączeniu czytania z różnymi rodzajami ćwiczeń w mówieniu i pisaniu, ułatwia odwoływanie się do ilustracji, skłania dzieci do twórczej aktywności.
- Samodzielne czytanie w domu, gdzie książki przeznaczone do samodzielnego czytania powinny być łatwe, ciekawe, ładnie ilustrowane. Bardzo ważne jest, aby nauczyciel potrafił nimi uczniów zainteresować przed rozpoczęciem czytania i określił termin przeczytania książki.
W pracy z lekturą powinny wystąpić następujące etapy:
- swobodne wypowiedzi dzieci na temat przeczytanej książki,
- sprawdzenie stopnia zrozumienia przez dzieci przeczytanej książki,
- wysunięcie i omawianie treści zawartych w utworze literackim,
- omawianie zagadnień wychowawczych,
- ocena postępowania bohaterów,
- ustalenie myśli przewodniej utworu,
- ustalenie gatunku literackiego utworu, formy wypowiedzi,
- wykorzystanie ilustracji[5].
Do ciekawych prac należy komponowanie dalszych losów bohatera. Są to najczęściej samodzielne prace twórcze o charakterze swobodnych tekstów. Opisy występujące w utworach mają ogromny wpływ na bogacenie słownictwa i stylu wypowiedzi uczniów i są ściśle związane z realizacją ćwiczeń słownikowo – frazeologicznych i syntaktycznych. Uczą dzieci między innymi: gromadzenia wyrazów o określonej tematyce, zbierania wyrazów i związków frazeologicznych służących porównywaniu postaci, zjawisk itp., Określania (uściślania) znaczenia wyrazów i świadomego ich stosowania, dobierania wyrazów bliskoznacznych, grupowania wyrazów w rodziny wyrazów i tworzenia rodziny wyrazów, układania słowniczków tematycznych (tworzenie banku słów), rozwijania swoich wypowiedzi poprzez układanie zdań złożonych, stosowania przyimków, spójników, rozwijania zdań pojedynczych. Formy i rodzaje ćwiczeń w mówieniu i pisaniu uzależnione są od wieku dzieci, stopnia trudności i gatunku literackiego utworu, a także od środków dydaktycznych, którymi nauczyciel dysponuje
W pracy z poezją (będącą także w spisie lektur) nauczyciel musi pamiętać o stworzeniu odpowiedniego klimatu, odpowiadającemu tematyce i nastrojowi wiersza. Bardzo ważnym zadaniem nauczyciela podczas pracy z lekturą jest uwrażliwienie dzieci na piękno języka poetyckiego, dlatego musi przyzwyczajać uczniów do wyszukiwania ładnych zwrotów, przenośni, porównań i tych wyrazów, które czynią wiersz rytmicznym. Wskazana jest również korelacja poezji z muzyką, rytmiką i plastyką.
W zestawie lektur dla klas I-III zostały uwzględnione utwory z różnych gatunków literackich, różniące się jednak formą przekazu i tematyką. Ze względu na dominującą tematykę lektur dla tych klas możemy ją podzielić na:
- książki przedstawiające problemy społeczne związane z życiem współczesnych dzieci,
- książki opisujące życie zwierząt, realistycznie przedstawiające prawdę lub antropomorfizujące zwierzęta,
- książki wprowadzające dzieci w baśniowy świat fantastyki,
- utwory poetyckie o różnej tematyce.
W klasach I-III przewiduje się umiejętność wypowiadania się dzieci poprzez swobodną twórczość, a lektura może być doskonałym pretekstem do tworzenia takiej twórczości dzieci (np. układanie dalszych losów bohaterów, inscenizowanie wybranych tekstów lub ich fragmentów itp.). Inspiracją mogą tu być przeżycia bohaterów, miejsca zdarzeń, opisy zdarzeń itp. Nie oznacza to jednak, że każdy utwór literacki wymaga ćwiczeń dramowych. Znaczna jednak część może stanowić okazję do takiej działalności.
Bardzo ważne w pracy z lekturą jest, aby ich autorzy nie zostali anonimowi. Należy przybliżać ich dzieciom poprzez pokazywanie portretów, organizowanie wystaw książek, które napisali, przekazywanie krótkich informacji o nich opowiadając ciekawostki z ich życia osobistego i pisarskiego[6].
W celu przybliżenia młodym czytelnikom lektur zasadne wydaje się urządzenie w klasie kącika książki lekturowej. Na taki kącik należy wyznaczyć stałe miejsce w klasie. Zasoby kącika powinny „rosnąć” w miarę pracy nad daną lekturą. Na początku umieszcza się w nim portret autora książki i prezentuje samą książkę. W miarę zaawansowania pracy kącik jest wzbogacany różnymi pracami dziecięcymi. Wykonanie takiej pracy daje dzieciom satysfakcję.
Omawianie lektur na zajęciach wymaga w edukacji wczesnoszkolnej, oprócz już znanych i tradycyjnych metod, również form nowszych, aktywizujących, wywołujących zainteresowanie uczniów lekturą, umożliwiających jej głębokie emocjonalne i intelektualne przeżycie. Kiedy dziecko nie zawsze może odwoływać się do ekspresji słownej, uwzględnienie różnych form pracy z lekturą przynosi radość i zadowolenie, budzi u dzieci wiarę we własne możliwości.
[1] Podstawa programowa kształcenia ogólnego dla szkół podstawowych, Załącznik 2
[2] I. Uszyńska, Praca z książką, „Życie Szkoły” 2004, nr 8, s. 28.
[3] R. Laskowska, M.A. Szymańska, Lektura szkolna w klasach I-III. Przewodnik metodyczny dla nauczyciela, Wyd. Juka, Łódź 1993, s. 7.
[4] Tamże, s. 8.
[5] M. Patzerowa, Lektura uczy, bawi, wychowuje, Wyd. PZWS, Warszawa 1973, s. 50.
[6] R. Laskowska, M.A. Szymańska, Lektura szkolna w klasach I-III…, wyd. cyt., s. 9.