Literatura baroku dotyczyła często wewnętrznego rozdarcia jednostki świadomej istnienia w nietrwałym świecie, podległym działaniu czasu, a zarazem mającej poczucie nieskończonej wieczności. Człowiek musiał przyjąć jakąś zdecydowaną postawę wobec tych opozycji. Często wybierał zgodę na świat nietrwały, lecz piękny, a ciesząc się jego urokami, wyrażał wdzięczność Stwórcy. Postawę taką reprezentowali tzw. poeci światowych rozkoszy, np. Hieronim Morsztyn, autor poematu pt. „Światowa rozkosz”. Poeta ten podejmuje tematy po trochu bliskie tradycji renesansu, gdyż głosi pochwałę świata jako dzieła Boga. Jednak wyraźne są tu już elementy typowe dla baroku, np. twierdzenie poety, że w naturę świata wpisane jest jego przeznaczenie dla człowieka. Grzechem jest zaś nie korzystać z daru Boga. Twórczość Hieronima Morsztyna najpełniej wyraża się w takich gatunkach jak poematy i pisane prozą romanse. Inne stanowiska i tematy podejmowali tzw. poeci metafizyczni, usiłujący rozwiązać zagadkę bytu, np. Mikołaj Sęp-Szarzyński. Właściwe temu poecie formy poetyckie to głównie epigramy, epitafia, sonety, pieśni i psalmy. W swoich utworach, np. „O nietrwałej miłości rzeczy świata tego”, „O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem” poeta podejmuje temat charakterystyczny dla baroku – rozważa los człowieka skazanego na przeciwieństwa duszy i ciała, czyli wieczności i przemijania. Przedmiotem dociekań poetyckich Sępa-Szarzyńskiego jest życie jako droga do celu, jako wieczna walka i niepokój. Tematykę nieco bliższą poetom rozkoszy podejmuje Szymon Zimorowic, autor „Roksolanek”, czyli zbioru pieśni. Roksolanki z szerokiego repertuaru rozkoszy świata wydobywają jedną, rozkosz miłości. W ostatniej pieśni poeta przypomina, że świat miłości to świat nadziei, który „śmierć wespół z prochem rozwieje”. Podobne tematy podejmuje Jan Andrzej Morsztyn, który zgodnie z tradycją barokowego erotyku uprawia poezję miłosną w duchu prostoty. Oprócz tego jednak bliskie są poecie tematy publicystyczne, w tym sprawą centralną jest dla niego upadek etosu szlacheckiego, czego jaskrawym świadectwem były kolejne klęski wojenne roku 1648 – znalazło to odbicie w wierszu „Pospolite ruszenie”. Jednak generalnie najbardziej charakterystyczne dla tego poety są lekkie, błyskotliwe wiersze o tematyce towarzyskiej i miłosnej, zgodne z ideą konceptyzmu, jak na przykład „Sonet do trupa”, „Cuda miłości”, „Niestatek”. Równie kunsztowną i wyrafinowaną poezję uprawiał Daniel Nieborowski, zafascynowany typowym dla baroku tematem przemijania, czasem, nicością i śmiercią. W utworach „Marność”, „Krótkość żywota”, „Cnota grunt wszystkiemu” autor szuka harmonii między przeciwieństwami przemijania i trwania, między naturą życia i przeznaczenia, sięgając podobnie jak jego poprzednicy po kunsztowne formy wypowiedzi artystycznej, jak sonet. Nieco odmienne tematy podejmuje w swojej poezji Wacław Potocki – poeta silnie wrośnięty w bliską mu szlachecką codziennosć, którą utrwalił w swej twórczości. Potocki podejmuje głównie tematy związane ze swoim krajem, swoim stanem, z ziemiańskim bytowaniem. Wiele jego utworów stanowi ówczesny rachunek obywatelskiego sumienia narodu. O ich tematyce mówią już same tytuły, np. „Nierządem Polska stoi”, „Pospolite ruszenie” i obszerny poemat „Transakcja wojny chocimskiej”. Oprócz ponad tysiąca ośmiuset wierszy poeta pisał również liryki religijne, romanse i poematy. Bliską mu tematykę podjął Jan Chryzostom Pasek, autor pamiętników pisanych prozą. Pisarz ten podejmuje tematy z życia codziennego ówczesnej szlachty, pisze o jej zwyczajach, upodobaniach, charakterystycznych cechach, typie religijności i kultury, nierzadko splecionych z samowolą, ciemnotą, pieniactwem i awanturnictwem. Przyczynił się on do rozkwitu formy pamiętnikarskiej, właściwej barokowi. W epoce baroku pojawiają się też pierwsze dzieła demaskujące panujące stosunki społeczne, a zaliczane do tzw. literatury sowizdrzalskiej, korzystającej z małych form poetyckich (refleksyjnych, satyrycznych, parodystycznych) lub z form dramatycznych (komedie, intermedia), posiłkującej się przy tym często prozą. Przedstawicielem tego nurtu jest Jan z Kilian, próbujący stworzyć polski wzór bohatera plebejskiego. W utworze „Co ludzie robią na świecie?” poeta opisuje ludzkie losy i codzienną egzystencję. Poeta zaznacza, że odkrywany przez niego świat budzi w nim zdziwienie wobec bezsensu społecznej kultury, w jakiej trzeba żyć.
Analiza literatury barokowej pozwala na prześledzenie szerokiej tematyki, jaką prezentują jej twórcy: od problemów egzystencjalnych poprzez wiersze miłosne aż do polityki i spraw społecznej. Ponadto uwagę zwraca podejmowanych form artystycznych.
[SR]