Renesansowy powrót do kultury i języka starożytnego wpłynął na szersze studia nad Biblią. Prowadziły one do uznania wyższości Pisma Świętego na autorytetem instytucji kościoła jako jego jedynego interpretatora. Proces ten zbiegł się z upadkiem powagi i reputacji Kościoła – duchowieństwo bowiem nie wypełniało ideałów ewangelicznych, które głosiło, a wszystko to wywołało ogromny kryzys religijny.
Marcin Luter (1483-1546) zapoczątkował w 1517 roku nowy ruch religijno-polityczno-społeczny. Luter ogłosił tezy o potrzebie zmian w kościele, a ruch ten nazwano reformacją. Tezy te wywołały w duchowieństwie ogromny sprzeciw, co doprowadziło do rozłamu chrześcijaństwa zachodniego na:
- nurt katolicki,
- nurt protestancki.
Luter krytykował głownie nadużycia w praktyce Kościoła, mówił o sprzeniewierzeniu się Ewangelii, proponując nowe spojrzenie na kwestie teologiczne i stworzenie nowej wizji człowieka.
Najistotniejszy był problem odpowiedzialności człowieka za życiowe wybory i zbawienie jako ich konsekwencja. Luter głosił, że usprawiedliwienie to wynik daru wiary i mocy czynienia dobra, którego Bóg udziela ludziom wybranym, przeznaczonym do zbawienia.
Różą Lutra to symbol kościoła luterańskiego, czerwone serce z czarnym krzyżem to znak wiary w zbawienny charakter ofiary Chrystusa, jest umieszczane w środku białej róży będącej symbolem radości i nadziei, które w życiu doczesnym daje religia, zaś błękitne tło stanowi zapowiedź pośmiertnej niebiańskiej błogości.
Luteranizm rozpowszechnił się w Niemczech i krajach skandynawskich.
Myśl tę rozwinął jeszcze inny teolog, twórca drugiego silnego nurtu reformacji, działający w Genewie Jan Kalwin (1519-1564).
Kalwin uważał, Bóg obdarza człowieka łaską wiary, cnotliwego życia i powodzenia w doczesnym życiu.
Jego doktryna dała początek wyznaniom ewangelicko-reformowanym.
Zarówno Luter, jak i Kalwin podkreślali uzależnienie człowieka od woli Boga, kładąc nacisk na bezpośrednie relacje między konkretnym człowiekiem a Bogiem, bez włączania w to instytucji Boga. Wskazywali na wolną wolę człowieka, który musi odpowiedzieć na łaskę otrzymaną od Boga, a na zbawienie zasłużyć swymi uczynkami przy wsparciu Marii, matki Chrystusa.
We wspólnotach protestanckich wszyscy wierni mieli takie same prawa i obowiązki wobec społeczności.
Od kalwinistów z czasem odłączyli się antytrynitarze, zwani braćmi polskimi lub arianami (od biskupa Ariusza).
Najważniejszą ideą ruchu reformacyjnego było uznanie Pisma Świętego za jedyne źródło objawienia.
Protestanci odrzucali pośrednictwo kapłanów w drodze do zbawienia.
Podważyli w ten sposób dotychczasową rolę Kościoła.
Zakwestionowali także ruch maryjny, udzielanie odpustów, funkcjonowanie zakonów i praktykowanie celibatu.