Termin „renesans” oznacza dosłownie „odrodzenie”. W praktycznej realizacji był odwołaniem się do stylu i filozofii antycznej, starożytnych wzorców człowieka i kultury. Nastąpiła wtedy również zmiana światopoglądu i mentalności ludzkiej, czego dowodem są utwory największych twórców renesansu: Kochanowskiego, Reja, Szymonowica. Zgodnie z duchem epoki, głównym ośrodkiem zainteresowania poetów i pisarzy stał się człowiek i jego bytowanie ziemskie. Do łask wrócił epikureizm. Jego zwolennicy głosili, iż największym dobrem jest samo życie. Należy więc doceniać to, co ziemskie, dotyczące szczęścia doczesnego, a nie pozagrobowego. Dążyć do przyjemności duchowej i intelektualnej, życia w harmonii z naturą.
To wszystko narzucało twórcom renesansu temat życia ziemskiego – w zgodzie z przyrodą i jej prawami, spowodowało powstanie utworów o tej tematyce – sielanek.
Jednak obrazy wsi ówczesnych autorów różniły się między sobą: od idyllicznych poprzez dramatyczne sceny rodzajowe.
Twórcą sielanki konwencjonalnej był przede wszystkim Jan Kochanowski. Poeta to zwolennik filozoficznej teorii Epikura, co wyraźnie możemy zaobserwować w „Pieśni świętojańskiej o Sobótce”. Cykl 12 pieśni wkomponowanych w obrzęd tzw. Sobótki dotyczy głównie życia na wsi – sielankowego i wyidealizowanego. Kochanowski wygłasza znamienną pochwałę życia w harmonii z naturą, w niej poszukuje szczęścia. Przedstawia wieś jako idylliczny kraj dostatku, szczęścia, spokoju i wzajemnej miłości mieszkańców. Kochanowski porusza wprawdzie temat pracy w polu w czasie żniw, jednak nie ma tu realistycznego opisu owych prac. Są one tłem, którego zadaniem jest budowanie nastroju radości, spokoju i zadowolenia.
Człowiek żyjący na wsi jest dobry, łagodny, cieszy się wszystkim, co go otacza. Głównym jego zajęciem jest uprawa ziemi i hodowla bydła, co pozwala mu osiągnąć i utrzymać wewnętrzny spokój i dostatek. Po wykonanej pracy żniwiarzy czeka odpoczynek i rozrywka w gronie przyjaciół. „Pieśń świętojańska o Sobótce” jest utworem lirycznym, do którego wprowadzono również elementy mitologiczne: „A faunowie skaczą leśni”.
Innym utworem o bardzo zbliżonej tematyce jest „Żywot człowieka poczciwego” M. Reja. Rej poszerza idealny obraz wsi o wzór paranetyczny szlachcica-ziemianina, który powinien osiąść na swoim gospodarstwie i sprawować nad nim pieczę. Rej nie ogranicza się jedynie do ukazania przykładów pozytywnych. Jako doskonały obserwator podaje również modele postaw, jakich w życiu należy się wystrzegać. Utwór ukazuje także wartości, uroki i pożytki płynące z poczciwego życia na wsi, a zarazem jest zachętą do takiego bytowania. W bliskim kontakcie z naturą człowiek potrafi odnaleźć bowiem prawdziwe wartości i spokój ducha. Czerpać satysfakcję i zadowolenie z pracy własnych rąk. Rej wyjaśnia, co należy czynić w każdej porze roku, aby móc w lecie zbierać owoce swej pracy, która nie jest uciążliwym obowiązkiem, ale radosną formą spędzania czasu. Rej, ściśle związany z naturą, rozumiejący jej prawa, posługuje się bardzo często zdrobnieniami, które przede wszystkim podkreślić mają radość życia; sadki, żonka, ogóreczki, ziółka.
Innym utworem tego samego autora o tematyce wiejskiej jest „Krótka rozmowa między trzema osobami Panem, Wójtem a Plebanem”. Ma ona jednak nieco inny charakter. Jest to obraz realistyczny. Stanowi odbicie konfliktu, jaki w ówczesnej Polsce miał miejsce między szlachtą, duchowieństwem a chłopami. Zawiera opis stosunków panujących zarówno na wsi, jak i w mieście. Jest to krytyka sądownictwa, systemu obronnego, ciężarów szlacheckich na rzecz Kościoła. Narzekania na władców, senat i króla uwydatniają niedolę zagubionego w polityce kraju chłopa. Rej staje tu również w obronie mieszkańców wsi uciskanych przez wyższe stany. Autor pisał językiem potocznym, nie znał indywidualizacji mowy, dlatego Wójt, Pan i Pleban mówią jednakowo.
Jednak najbardziej postępowym i nowatorskim dziełem renesansu opisującym wieś i panujące na niej stosunki są „Żeńcy” Szymona Szymonowica. Jest to przykład sielanki realistycznej przedstawiającej życie wsi bez upiększeń i poetyckiej dowolności. „Żeńcy” stanowią kontrast dla sielanek Kochanowskiego i Reja. Są obrazkiem pokazującym dzień powszedni pracujących w polu chłopów pańszczyźnianych.
Wiejskie dziewczyny, kosząc zboże, rozmawiają o sprawach związanych z życiem wsi, narzekają na ciężką pracę, beznadziejny los. Szymon Szymonowic, ukazując trudne warunki życia chłopa, tworzy cykl sielanek będących jednym z pierwszych w polskiej literaturze protestów przeciwko niesprawiedliwości społecznej dotyczącej najuboższych i najbardziej upośledzonych. Poeta znacznie odbiega w swoich utworach od obiegowego, idyllicznego wizerunku wsi polskiej. Szymonowic nie stroni od realistycznych, pozbawionych złudzeń komentarzy i opisów wiejskiej codzienności. Usiłuje jednak ukazać drogę i możliwości zmian, poprawy lub usunięcia negatywnych zjawisk społecznych. Pisze językiem prostym ludowym, włączając do tekstu przyśpiewki i powiedzenia ludowe, co czyni go bardziej wiarygodnym.
Reasumując, wszystkie utwory poznanych autorów, choć często tak od siebie różne, składają się na obraz wsi polskiej końca XVI w. Utwory są wynikiem wnikliwych obserwacji stosunków społecznych panujących w ówczesnej Rzeczpospolitej.
[AW]