Podstawowym celem powszechnego kształcenia muzycznego jest kształtowanie postaw wobec muzyki jako sztuki oraz wspomaganie ogólnego rozwoju dzieci środkami muzycznymi w toku edukacji[1]. Dziecko bawiące się muzyką, a potem uczące się jej, poszerza swoje możliwości umysłowe, rozwija pamięć, uwagę, wyobraźnię, orientację w stosunkach czasowo-przestrzennych (szczególnie wtedy, gdy zajęcia muzyczne są bogate w ćwiczenia rytmiczne i ruchowe) oraz koordynację ruchowo-wzrokowo-przestrzenną; ćwiczy ponadto wiele umiejętności, które wspomagają rozwój mowy, motoryki małej i dużej, a ruch całego ciała zdyscyplinowany muzyką skutkuje akceleracją ogólnego rozwoju fizycznego.
Zdaniem E. Lipskiej i M. Przychodzińskiej spostrzeganie i przeżywanie muzyki jest procesem w pewnym sensie słuchowo-ruchowym. Kinetyczne odczuwanie muzyki ujawnia się często w postaci skurczów mięśni lub rytmicznych ruchów całego ciała, będących reakcją na dynamikę, rytm oraz charakter słuchanego utworu[2].
Okres przedszkolny to czas, w którym rozwój dziecka uwarunkowany jest jego aktywnością. Najczęściej objawia się ona w dużej ruchliwości dziecka i stałym dążeniu do działania. Praca nad ruchową ekspresją dziecka zaczyna się już od pierwszych dni jego pobytu w przedszkolu.
Jak zauważa D. Malko w działaniu nauczycieli na tym etapie zaznaczają się dwa podstawowe kierunki:
- rozwijanie całkowicie swobodnej wypowiedzi ruchowej dziecka inspirowanej piosenką, bajką, opowiadaniem, nastrojowym akompaniamentem itp.,
- systematyczne, przemyślane działanie prowadzące do podporządkowania ruchów rytmowi muzyki[3].
Swobodna ekspresja ruchowa stanowi u dzieci podstawową formę reagowania na zjawiska świata zewnętrznego. W reakcjach ruchowych występujących w powiązaniu z muzyką można wydzielić ruch wyrażający treści pozamuzyczne (przeważa w zabawach ilustracyjnych i inscenizacyjnych ze śpiewem, w zabawach wysnutych z treści piosenki, w opowieściach ruchowych, tańcach charakterystycznych itp.) oraz ruch wyrażający elementy muzyczne zawarte w utworze, jak: rytm, melodia, dynamika, artykulacja, tempo, nastrój, budowa itp.[4]. Przy powstawaniu ruchu istnieje współzależność między czynnikami psychicznymi i biologicznymi, bowiem bodźce zewnętrzne, odbierane przez narządy zmysłów, przekazywane są drogą nerwów korze mózgowej, a ta z kolei pobudza do działania układ ruchowy. Ruch jest czynnikiem niezbędnym w rozwoju dziecka. Dzięki ruchowi dziecko ćwiczy mięśnie i układ krążenia, do wydatniejszej pracy. Tak więc ruch doskonali mięśnie i narządy zmysłów, wpływa na prawidłowe oddychanie oraz na procesy wydzielania wewnętrznego[5].
Według A. Dasiewicz-Tobiasz rozwój sprawności ruchowej dziecka odbywa się w dwóch kierunkach, po pierwsze w kierunku osiągnięcia umiejętności użytkowych (manipulacyjnych), z zaangażowaniem głównie ruchów kończyn górnych oraz w kierunku osiągnięcia sprawności ruchowych wywodzących się z ruchów swobodnych i postawno-lokomocyjnych (chód, bieg, skoki)[6]. Podstawowymi formami motoryczności są: chód, bieg, skoki i rzuty. Rozwój tej motoryczności znajduje swój wyraz w kształtowaniu się i doskonaleniu poszczególnych ruchów, co odbywa się w ścisłym związku z dojrzewaniem układu nerwowego i narządów ruchu. Pierwsze rozwijają się ruchy szerokie, tj. ruchy bioder, ramion i kolan. Ruchy drobne, jak np. ruchy nadgarstka i palców, rozwijają się później. Rozwijając dziecięcą motoryczność należy pamiętać o stałym zwiększaniu liczby przyswajanych ruchów oraz o stałym doskonaleniu sposobu ich wykonania.
W trosce o pełny rozwój dziecka nie należy zapominać o rozwijaniu nie tylko ruchów podstawowych, ale również ruchów składających się na tzw. motoryczność produkcyjną człowieka, a także ruchów motoryki wyrazowo-ekspresyjnej, związanej z wyrażaniem uczuć i przeżyć. Wszystkie te trzy rodzaje motoryczności rozwijają m. in. muzyczne zajęcia ruchowe[7]. Największy wpływ na rozwój motoryczny dzieci mają ćwiczenia rytmiczne, które są realizowane w różnorodny sposób. Najczęściej stosowana jest recytacja rytmizowanego tekstu i klaskanie, a także:
- wszelkie formy ruchu (tupanie, uderzanie o uda, marsz, bieg, podskoki, skłony, obroty, skoki obunóż, kołysanie itp.),
- efekty akustyczne o nieokreślonej wysokości (uderzanie o podłogę, krzesło, pulpit, odbicie piłki, stuknięcie obręczą, podrzucenie woreczka, gra na instrumencie perkusyjnym o nieokreślonej wysokości dźwięku itp.),
- instrumenty melodyczne (granie rytmu na jednym dźwięku lub improwizowanie w danym rytmie na kilku (2-3 dźwiękach)[8].
- Pytlak zauważa, że charakterystyczną cechą zajęć muzyczno-ruchowych jest możliwość wykorzystania pełnej struktury ruchu: od ruchów prostych, poprzez złożone, do skomplikowanych zestrojów ruchowych, od ruchów „motorycznych”, tzn. ruchów prostych powtarzanych poprzez mechaniczno-praktyczne, potrzebne do wykonywania prostych codziennych czynności, do artystycznych charakteryzujących się tym, że każdy moment ruchu związany jest z określonym czasem jego przebiegu; od układów niemal statycznych, do szybkich zmian i przemieszczeń, ponadto od ruchów techniczno-gimnas-tycznych, do wyrazowych, od zadań ruchowych wykonywanych indywidualnie do układów zespołowych”[9].
Dlatego też ruch podporządkowany muzyce spełnia w tym procesie specjalne zadanie. Ma on ogromne znaczenie nie tylko dla rozwoju muzykalności, ale przyczynia się również do ogólnego rozwoju dziecka. Ruch podporządkowany muzyce korzystnie wpływa również na prawidłowy rozwój fizyczny dziecka: poprawia postawę, koordynację ruchów, wprowadza dyscyplinę wewnętrzną wyrażającą się gotowością do wykonywania zadań.
Taniec, zabawy ruchowe w rytm muzyki sprzyjają rozwojowi wszechstronnej sprawności fizycznej. Dzięki nim u malucha harmonijnie rozwijamy poszczególne grupy mięśni. Zabawy ruchowe, a w szczególności taniec służą rozwojowi psychomotoryki, pojmowanej jako przygotowanie, wykonanie i koordynacja ruchów, przy których współdziałają odczucia umysłowe, centralny układ nerwowy i mięśnie. Podstawowymi cechami motorycznymi, które w toku tańca i zabaw muzyczno-ruchowych rozwijają się u dziecka są: szybkość, siła, wytrzymałość i koordynacja ruchowa[10].
Muzyczna aktywność ruchowa dziecka rozwija koordynację ruchowo-wzrokowo-przestrzenną. Szczególnie rytmika Dalcroze’owska jest formą zajęć, które umożliwiają opanowywanie swojego ciała, a przede wszystkim kontrolowanie mięśni i układu nerwowego, co przekłada się na lepsze funkcjonowanie zarówno fizyczne jak i umysłowe dziecka. E. Jaques-Dalcroze twierdził, że rytmika jest wszechstronną metodą wychowawczą, wskazując że ćwiczenia rytmiczne maksymalnie aktywizują ciało i psychikę dziecka, przyzwyczajają je do bacznej postawy w oczekiwaniu na polecenia muzyczne, a następnie również na inne bodźce, do gotowości reakcji. Ćwiczenia te tworzą nowe odruchy i rozwijają sprawność aparatu mięśniowo-ruchowego, to zaś ważne jest dla każdego człowieka, a przede wszystkim dla dzieci w okresie rozwoju. Przez ćwiczenia muzyczno-rytmiczne dziecko dochodzi do zupełnego podporządkowania aparatu ruchowego – swej woli[11].
Według pierwotnych i nadal aktualnych założeń rytmiki, bazą dla realizacji zadań muzyczno-ruchowych jest ruch naturalny. Są to różnego rodzaju kroki (chody, biegi, podskoki) oraz gesty rąk (klaskanie, klepanie, gesty dyrygowania). W praktyce rytmiki wiele lat opierano się na ustalonych przez E. Jaques-Dalcroze’a wzorach ruchowej realizacji wartości rytmicznych nut, różnego rodzaju grup rytmicznych i pauz. Zwykle wykonywano je z jednoczesnym „taktowaniem” – ruchy rąk podobne do gestów dyrygowania, maksymalnie powiększone, wykonywane w obrębie kinesfery. Obecnie miary taktu zaznacza się klaskaniem, klepaniem, innym dowolnym gestem, a także ruchami dyrygowania. Obszerność, dynamika i charakter gestu są adekwatne do właściwości interpretowanej muzyki[12].
Zabawa i ruch, naturalne dla wieku przedszkolnego, stosowane w edukacji muzycznej wspomagają rozwój myślenia, pamięci i uwagi. Bez względu na rodzaj stosowanej metody, jeśli zawiera ona elementy ruchu stymulowanego muzyką, będzie przynosić dziecku wielostronne korzyści[13].
Podsumowując należy zaznaczyć, że zadaniem niezbędnym staje się kształtowanie u dzieci rozumienia muzyki poprzez poznanie jej języka, będącego też sposobem na międzynarodowa komunikację[14], a sama muzyka ułatwi łagodzeniu wszelkich zaburzeń rozwojowych dziecka, pomoże w pracy z dziećmi z zaburzeniami mowy, zaburzonym zachowaniu, z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej, z zaburzeniami ruchowymi, upośledzeniem umysłowym, zaburzeniami funkcjami wzrokowymi i wszelkimi wadami postawy. Poprzez uczestnictwo w zajęciach muzycznych- dziecko staje się kimś ważnym, zyskuje poczucie bezpieczeństwa, zaufania i akceptacji, ma też możliwość doznawania wszystkich ważniejszych doświadczeń, z których potrafi zbudować obraz samego siebie i otaczającego je świata.
Zabawowa forma działalności muzycznej dostarcza przedszkolakowi odprężenia psychicznego, zmniejsza napięcia i likwiduje źródła frustracji, a stała obecność melodii poprawia motoryczność dziecka, jego sprawność ruchową, kształtuje precyzję ruchów, doskonali ich koordynację i orientację przestrzenną. Muzyka dodaje ruchom dziecka lekkości, sprężystości, płynności, poprawia również jego gibkość i skoczność. Pozytywnym zmianom ulega też cała postawa dziecka.
[1] M. Kisiel, Muzyka w zintegrowanej edukacji wczesnoszkolnej, Katowice 2005, s. 116.
[2] E. Lipska, M. Przychodzińska, Muzyka w nauczaniu początkowym. Metodyka, Warszawa 1991, s. 117.
[3] D. Malko, Metodyka wychowania muzycznego w przedszkolu, Warszawa 1990, s. 43.
[4] Tamże, s. 44-45.
[5] E. Lipska, M. Przychodzińska, Muzyka …, wyd. cyt., s. 118.
[6] A. Dasiewicz-Tobiasz, Umuzykalnienie w przedszkolu, Warszawa 1977, s. 18.
[7] Tamże, s. 19.
[8] E. Lipska, M. Przychodzińska, Muzyka …, wyd. cyt., s. 120.
[9] A. Pytlak, Pedagogiczna koncepcja sztuki, [w:] M. Kwiatkowska (red.), Podstawy pedagogiki …, wyd. cyt., s. 284-285.
[10] A. Górniok-Naglik, Muzyka a rozwój małego dziecka, [w:] B. Dymara (red.), Dziecko w świecie muzyki, Kraków 2000, s. 60.
[11] M. Przychodzińska-Kaciczak, Muzyka i wychowanie, Warszawa 1979, s. 23.
[12] B. Gruberne-Bernacka, Rytmika – zadania elementarne, „Wychowanie Muzyczne w Szkole” 2008, nr 4, s. 33; M. Brzozowska-Kuczkiewicz, Emil Jaques-Dalcroze i jego rytmika, Warszawa 1991, s. 28.
[13] W. A. Sacher, Pedagogika muzyki. Teoretyczne podstawy powszechnego kształcenia muzycznego, Kraków 2012, s. 208.
[14] Język muzyki jest bardzo prosty, ma zaledwie 7 liter – 7 nut, nuty czyta się i pisze w ten sam sposób we wszystkich krajach na świecie. Zatem znajomość języka muzyki jest porównywalna w znaczeniu (jak nie większa) do znajomości języka angielskiego.