Literatura romantyczna próbowała odpowiedzieć na pytania o sens historii, rewolucji społecznej czy roli narodu w dziejach świata. Analizowała także powołanie i odpowiedzialność artysty.
Znaczące fakty w literaturze romantyzmu:
- odstąpienie od wcześniejszych norm (klasycyzmu),
- zatarcie granic gatunkowych, silnie zaznaczony synkretyzm gatunkowy (łączenie cech różnych gatunków),
- rozwój przede wszystkim liryki, a także dramatu romantycznego, ballady, powieści poetyckiej, poematu dygresyjnego, sonetu,
- pojawienie się epistolografii (listy) i prozy poetyckiej,
- przedstawianie obrazu świata zdeformowanego, odległego od realizmu, z motywami fantastyki, motywu snu i widzeń,
- fragmentaryczne ukazywanie rzeczywistości,
- stosowanie kompozycji otwartej,
- odrzucenie chronologii w utworach,
- stosowanie bogatej metaforystyki i symboliki,
- położenie nacisku na silną nastrojowość,
- czerpanie tematów z historii, przeszłości narodowej,
- tworzenie literackich wizji przyszłości (idee mesjanizmu),
- szczególna sympatia literacka skierowana w stronę średniowiecza,
- nawiązywanie do ludowości, wierzeń i podań , scenerii (przyroda), fantastyki (nimfy, duchy), poznania rzeczywistości za pomocą intuicji i wiedzy tajemnej, prostych praw moralnych (kara i nagroda), szczerości i głębokości uczuć,
- wprowadzenie do „wielkiej” literatury gatunków ludowych – ballad i pieśni,
- wprowadzenie ludowych bohaterów, prostych ludzi, pokazanych jako jednostki wrażliwe, sprawiedliwe, odczuwające głębiej, mające niejednokrotnie kontakt ze światem duchowych, doskonale rozumiejące naturę,
- inspiracja kulturą Wschodu, orientalną przyrodą, scenami i językiem (orientalizmy – zapożyczenia),
- przyroda jako symbol świata duchowego,
- przypisanie szczególnej roli naturze (przyrodzie), pobudzanie wyobraźni, wprowadzanie nastroju, przedstawianie piękna, odzwierciedlenie nastroju, ludzkich uczuć i stanów psychicznych,
- wpływ Szekspira na polskich romantyków,
- szczególne często wykorzystywane motywy: poezja, poeta, nieszczęśliwa miłość, cierpienie, bunt, szaleństwo,
- kreacja nowego typu bohatera – bohater romantyczny.
Należy pamiętać, że dzieła wielkich romantyków kształtowały świadomość Polaków XIX i XX wieku, a o ich wpływie świadczy np. język, w którym funkcjonowały sformułowania zaczerpnięte z utworów romantycznych:
- „czerep rubaszny”,
- „Niech żywi nie tracą nadziei”,
- „kamienie przez Boga rzucane na szaniec”,
- „oświaty kaganiec”.