Posługując się terminem „powieść” nawet nie uświadamiamy sobie, jak wiele odmiennych form prozy można pomieścić w tym słowie.
Najczęściej pojmuje się powieść jako gatunek tradycyjny, o następujących cechach:
– obszerna, realistyczna akcja,
– obiektywna narracja narratora wszechwiedzącego,
– indywidualizacja bohaterów,
– realizm opisów i jego drobiazgowość,
– spójna, chronologiczna i atrakcyjna fabuła,
– przyczynowo-skutkowy związek zdarzeń,
– działania bohaterów umotywowane psychologicznie lub fabularnie,
– bezpośrednia i pośrednia charakterystyka postaci,
– prawdopodobieństwo świata przedstawionego,
– zamknięta kompozycja.
Przykładem tego typu powieści są „Ojciec Goriot” Honoriusza Balzaka, „Nad Niemnem” Elizy Orzeszkowej, „Lalka” Bolesława Prusa.
Typ powieści tradycyjnej, realistycznej stał się punktem wyjścia dla twórczych eksperymentów, co wykształciło gatunki powieści typu: powieść naturalistyczna, modernistyczna (młodopolska), awangardowa, czy powieść oparta o dokument.
Nie są to jednak wszystkie rodzaje i odmiany powieści. Można przecież powieść posegregować ze względu na tematykę, wyróżniając powieść psychologiczną, historyczną, kryminalną, podróżniczą, edukacyjną, sensacyjną, grozy, społeczno-obyczajową, środowiskową, wojenną czy też powieść-romans.
Przedstawianie kolejnych typów powieści rozpocząć należy jednak od pierwszej polskiej powieści nowożytnej, którą były „Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki” Ignacego Krasickiego. Jest to powieść edukacyjna, przedstawiająca bohatera w toku kształtowania się jego poglądów na świat w zetknięciu z różnymi ludźmi i środowiskami. Obejmuje dzieciństwo, młodość, a nawet starość Mikołaja. Powieść ta ma cel dydaktyczny. Narracja jest skrótowa, prowadzona na ogół w pierwszej osobie. Powieść zawiera komentarz wartościujący, rozważający ogólne problemy życia społecznego. Swoją formą powieść ta przypomina „pamiętnik” bohatera, co jest zrozumiałe, ponieważ powieść nowożytna wyrasta między innymi z pamiętnikarstwa.
W okresie oświecenia w Europie ukształtowały się trzy podstawowe typu powieści: satyryczno-obyczajowa, fantastyczno-utopijna (nawiązująca do powiastek filozoficznych Woltera), „czuła” powieść posługująca się często formą listu, w którym przekazywano intymne przeżycia wewnętrzne. Wszystkie te odłamy gatunkowe miały znaczne walory wychowawcze i wprowadzały nowy typ bohatera literackiego.
Mimo bujnego rozwoju gatunku, nie używano w oświeceniu jeszcze nazwy „powieść”, a raczej „przypadki”, „awantury”, „historie”. W wieku XVIII powstał nowy gatunek powieści, zwany powieścią gotycką. Akcja takiej powieści umieszczona była na ogół w średniowiecznym zamku lub opactwie. Przepełniała ją niezwykłość, tajemniczość. Udział brały w akcji duchy i zjawy. Typowa postać z tej powieści, to uciśniona niewinność, zbrodniczy arystokrata, występny mnich. Podstawowe wątki to miłość, zdrada, zemsta, sensacja. Motywy zaś często były historyczne, rycerskie, zbójeckie, tak by utwór oddawał koloryt i nastrój średniowiecza.
Powieść gotycka wywarła z kolei wpływ na rozwój powieści poetyckiej z okresu romantyzmu. Powieść romantyków łączy w sobie elementy dramatyczne z lirycznymi i stanowi odmianę poematu epickiego. Pisana jest wierszem. Fabuła jest fragmentaryczna i pełna inwersji. Wszechobecna jest tajemniczość i postawa buntu. Narrator ujawnia swoje uczucia w długich, lirycznych opisach i komentarzach. Tło wydarzeń w takiej powieści często ma charakter historyczny, a bohater ma tajemniczą przeszłość. Takimi powieściami są „Giaur” i „Mazepa” Georga Byrona. „Konrad Wallenrod” Adama Mickiewicza i „Mnich” Juliusza Słowackiego.
Po powieści doby romantyzmu mamy do czynienia z wcześniej wymienioną powieścią realistyczną. „Nad Niemnem”, to powieść, gdzie wszystko podporządkowane jest rozwojowi wypadków, tezie i ideologii głoszonej przez autorkę Orzeszkową. Wartość pracy w życiu człowieka, umiłowanie prostych ludzi, podziw i szacunek dla patriotów, wyznaczają choćby koleje losu młodej Justyny Orzelskiej, która odnajduje szczęście w pracy przy boku ukochanego człowieka, mimo jego niższego stanu. Pozytywistyczne hasła „pracy u podstaw” czy „niesienia kaganka oświaty najbiedniejszym, prostym ludziom” determinują postępowanie bohaterów powieści. W „Lalce” natomiast Prus zastosował dwugłosową narrację, co było bardzo nowatorskie, podobnie jak otwarta kompozycja zakończenia, bo przecież z powieści nie wynika, co się stało z głównym bohaterem.
Powieść realistyczna stała się dalej punktem wyjścia, podstawą twórczych eksperymentów, co doprowadziło do powstania powieści naturalistycznej. Jej głównymi cechami są: zbliżenie powieści do nauki, bezosobowość stylu, obserwacja, obiektywny styl narracji, sugestywne opisy nędzy, choroby, śmierci, brzydoty. Ten typ powieści rozwinął się we Francji, a jej głównymi przedstawicielami są: Emil Zola z „Germinal” i „Ziemią” oraz Gustaw Flaubert z „Panią Bovary”. W Polsce rozwinął się zaś typ powieści modernistycznej, której przedstawicielami są „Ludzie bezdomni” Stefana Żeromskiego i „Chłopi” Reymonta, różniące się między sobą pod pewnymi względami. „Ludzie bezdomni” charakteryzują się przede wszystkim wysepkową budową, epizodycznością, luźnością kompozycji, wielowątkowością, tak zwaną „liryzacją prozy”. „Chłopi” natomiast łączą elementy realizmu, ekspresjonizmu, impresjonizmu i naturalizmu. Nie są powieścią fragmentaryczną, z dygresjami lecz zwartą. Mają natomiast złożonego narratora składającego się z wypowiedzi stylizatora młodopolskiego, wsiowego gaduły i realistycznego obserwatora.
Innym rodzajem powieści jest powieść XX wieku, a mianowicie „Granica” Zofii Nałkowskiej. Posiada ona wiele cech nowatorskich, a ze względu na poruszany temat nazwana jest powieścią psychologiczną. Zastosowany bowiem został w tym utworze chwyt wyjaśnienia finału już we wstępie powieści. Autorka zrezygnowała z motywu zainteresowania czytelnika rozwojem wypadków, skupiając jego uwagę na analizie psychologicznej i społecznej wydarzeń. Inne nowatorskie rozwiązania, to schemat trójkąta (mąż, żona, kochanka) oraz niedopowiedzenia.
Inną powieścią psychologiczną jest „W poszukiwaniu straconego czasu” Marcela Prousta. Autor ten nakreślił szeroki obraz obyczajowości francuskiej burżuazji i arystokracji. Przedstawił przenikliwie analizę psychologiczną wszelkich wydarzeń, jak i samych bohaterów. W powieści tej brak chronologii wydarzeń.
Jeszcze innym rodzajem powieści z tego okresu, jest powieść awangardowa. Przykładem jest „Ferdydurke” Witolda Gombrowicza, o następujących cechach:
– nierzeczywisty, groteskowy i absurdalny świat powieści,
– ograniczenia zdarzeń fabularnych na rzecz rozważań filozoficznych,
– odrzucenie ciągu przyczynowo-skutkowego zdarzeń,
– odrzucenie konwencji gatunkowej na rzecz formy eseju,
– brak zindywidualizowania postaci i redukcja ich psychiki,
– użycie w tekście słów-kluczy np. „bratanie się”, „łydka”.
Powieściami z tego samego okresu co „Ferdydurke” są również utwory amerykańskich noblistów, zgoła inne niż powieść modernistyczna. „Pożegnanie z bronią” i „Komu bije dzwon” Ernesta Hemingwaya, „Na wschód od Edenu” i „Myszy i ludzie” Johna Steinbecka czy „Dzwonnik z Notre Dame” Wiktora Hugo, to powieści dążące do lapidarności wypowiedzi, z bohaterem lojalnym, powściągliwym, poddanym próbie charakteru, charakteryzującym się pełną heroizmu postawą etyczną w życiu. Podobnie miało to miejsce w powieści filozoficznej, którą na pewno jest „Dżuma” Alberta Camusa. Filozofia egzystencjalna tam zawarta krąży wokół poczucia zagrożenia, osamotnienia, strachu przed siłami, które mają wpływ na ludzkie życie. Wszystko to jednak nie zwalnia od odpowiedzialności za swoje czyny i z konieczności czynienia dobra.
Przedstawiając typy powieści pod względem ich budowy, nie można zapominać o wielu powieściach różniących się poruszanymi tematami. Wspaniałym rodzajem powieści jest ta o charakterze historycznym, jak na przykład „Trylogia” , „Krzyżacy”, „Qvo vadis” Henryka Sienkiewicza, „Faraon” Bolesława Prusa. „Trylogia” zawiera w sobie połączenie materiału historycznego z fikcją literacką. Prawda o epoce jest zachowana, a wątki fabularne spójnie łączą się z historycznymi. Polska powieść historyczna charakteryzuje się płynną kompozycją, wartką akcją, różnorodnością nastrojów, nawiązaniem do eposu historycznego, symultanizmem akcji, czyli przedstawianiem rzeczy dziejących się jednocześnie.
Innym typem powieści tematycznej jest powieść grozy, należąca do literatury popularnej, przyciągającej czytelnika poprzez wartką akcję pełną napięcia, tajemnic i niespodzianek oraz przedstawianiem wydarzeń i postaci nierealnych, budzących strach, a nawet przerażenie. Subtelnym przykładem takiej powieści jest „Ocalony” Witolda Gombrowicza. Warto jeszcze wspomnieć o powieści science fiction, która mówi o świecie przyszłości, o robotach, o opanowywaniu przez człowieka nowych planet. Mistrzem tego gatunku jest zapewne Stanisław Lem. Podobnie jak mistrzynią powieści kryminalnej jest Agata Christie, czy Artur Conan Doyle.
Być może, a nawet na pewno, przedstawione w tej pracy typy powieści nie stanowią wszystkich rodzajów tego gatunku jakie oferuje współczesna literatura. Można wyraźnie i bez obaw stwierdzić, że bez gatunku literackiego jakim jest powieść, trudno wyobrazić sobie wędrówkę po literaturze. Powieści bowiem dają człowiekowi to, czego nie mogą dać utwory poetyckie, mimo swego piękna. Szeroko, a więc odmiennie od poezji, która ma charakter krótki i zwarty, obrazują realia życia, poprzez kolejne zdania wiodąc nas w świat pełniejszy, świat bogaty w wiele postaci, a nie tylko w podmiot liryczny występujący w wierszach. Powieść to świat bogaty jednocześnie we wszystkie aspekty naszego życia, czego nie można powiedzieć o poezji. Ona bowiem również ukazuje piękno świata i przeżyć, ale w rozczłonkowaniu na pojedyncze wiersze. Powieść nie musi kondensować zawartych myśli. Na kolejnych stronach jest czas, by opisać z detalami dane zjawiska.
Można z pewnością stwierdzić, że powieść zawsze była, jest i, jak sądzę, będzie źródłem niezwykłych przeżyć, bez względu na swój charakter, czy rodzaj.
Posługując się terminem „powieść” nawet nie uświadamiamy sobie, jak wiele odmiennych form prozy można pomieścić w tym słowie.
Najczęściej pojmuje się powieść jako gatunek tradycyjny, o następujących cechach:
– obszerna, realistyczna akcja,
– obiektywna narracja narratora wszechwiedzącego,
– indywidualizacja bohaterów,
– realizm opisów i jego drobiazgowość,
– spójna, chronologiczna i atrakcyjna fabuła,
– przyczynowo-skutkowy związek zdarzeń,
– działania bohaterów umotywowane psychologicznie lub fabularnie,
– bezpośrednia i pośrednia charakterystyka postaci,
– prawdopodobieństwo świata przedstawionego,
– zamknięta kompozycja.
Przykładem tego typu powieści są „Ojciec Goriot” Honoriusza Balzaka, „Nad Niemnem” Elizy Orzeszkowej, „Lalka” Bolesława Prusa.
Typ powieści tradycyjnej, realistycznej stał się punktem wyjścia dla twórczych eksperymentów, co wykształciło gatunki powieści typu: powieść naturalistyczna, modernistyczna (młodopolska), awangardowa, czy powieść oparta o dokument.
Nie są to jednak wszystkie rodzaje i odmiany powieści. Można przecież powieść posegregować ze względu na tematykę, wyróżniając powieść psychologiczną, historyczną, kryminalną, podróżniczą, edukacyjną, sensacyjną, grozy, społeczno-obyczajową, środowiskową, wojenną czy też powieść-romans.
Przedstawianie kolejnych typów powieści rozpocząć należy jednak od pierwszej polskiej powieści nowożytnej, którą były „Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki” Ignacego Krasickiego. Jest to powieść edukacyjna, przedstawiająca bohatera w toku kształtowania się jego poglądów na świat w zetknięciu z różnymi ludźmi i środowiskami. Obejmuje dzieciństwo, młodość, a nawet starość Mikołaja. Powieść ta ma cel dydaktyczny. Narracja jest skrótowa, prowadzona na ogół w pierwszej osobie. Powieść zawiera komentarz wartościujący, rozważający ogólne problemy życia społecznego. Swoją formą powieść ta przypomina „pamiętnik” bohatera, co jest zrozumiałe, ponieważ powieść nowożytna wyrasta między innymi z pamiętnikarstwa.
W okresie oświecenia w Europie ukształtowały się trzy podstawowe typu powieści: satyryczno-obyczajowa, fantastyczno-utopijna (nawiązująca do powiastek filozoficznych Woltera), „czuła” powieść posługująca się często formą listu, w którym przekazywano intymne przeżycia wewnętrzne. Wszystkie te odłamy gatunkowe miały znaczne walory wychowawcze i wprowadzały nowy typ bohatera literackiego.
Mimo bujnego rozwoju gatunku, nie używano w oświeceniu jeszcze nazwy „powieść”, a raczej „przypadki”, „awantury”, „historie”. W wieku XVIII powstał nowy gatunek powieści, zwany powieścią gotycką. Akcja takiej powieści umieszczona była na ogół w średniowiecznym zamku lub opactwie. Przepełniała ją niezwykłość, tajemniczość. Udział brały w akcji duchy i zjawy. Typowa postać z tej powieści, to uciśniona niewinność, zbrodniczy arystokrata, występny mnich. Podstawowe wątki to miłość, zdrada, zemsta, sensacja. Motywy zaś często były historyczne, rycerskie, zbójeckie, tak by utwór oddawał koloryt i nastrój średniowiecza.
Powieść gotycka wywarła z kolei wpływ na rozwój powieści poetyckiej z okresu romantyzmu. Powieść romantyków łączy w sobie elementy dramatyczne z lirycznymi i stanowi odmianę poematu epickiego. Pisana jest wierszem. Fabuła jest fragmentaryczna i pełna inwersji. Wszechobecna jest tajemniczość i postawa buntu. Narrator ujawnia swoje uczucia w długich, lirycznych opisach i komentarzach. Tło wydarzeń w takiej powieści często ma charakter historyczny, a bohater ma tajemniczą przeszłość. Takimi powieściami są „Giaur” i „Mazepa” Georga Byrona. „Konrad Wallenrod” Adama Mickiewicza i „Mnich” Juliusza Słowackiego.
Po powieści doby romantyzmu mamy do czynienia z wcześniej wymienioną powieścią realistyczną. „Nad Niemnem”, to powieść, gdzie wszystko podporządkowane jest rozwojowi wypadków, tezie i ideologii głoszonej przez autorkę Orzeszkową. Wartość pracy w życiu człowieka, umiłowanie prostych ludzi, podziw i szacunek dla patriotów, wyznaczają choćby koleje losu młodej Justyny Orzelskiej, która odnajduje szczęście w pracy przy boku ukochanego człowieka, mimo jego niższego stanu. Pozytywistyczne hasła „pracy u podstaw” czy „niesienia kaganka oświaty najbiedniejszym, prostym ludziom” determinują postępowanie bohaterów powieści. W „Lalce” natomiast Prus zastosował dwugłosową narrację, co było bardzo nowatorskie, podobnie jak otwarta kompozycja zakończenia, bo przecież z powieści nie wynika, co się stało z głównym bohaterem.
Powieść realistyczna stała się dalej punktem wyjścia, podstawą twórczych eksperymentów, co doprowadziło do powstania powieści naturalistycznej. Jej głównymi cechami są: zbliżenie powieści do nauki, bezosobowość stylu, obserwacja, obiektywny styl narracji, sugestywne opisy nędzy, choroby, śmierci, brzydoty. Ten typ powieści rozwinął się we Francji, a jej głównymi przedstawicielami są: Emil Zola z „Germinal” i „Ziemią” oraz Gustaw Flaubert z „Panią Bovary”. W Polsce rozwinął się zaś typ powieści modernistycznej, której przedstawicielami są „Ludzie bezdomni” Stefana Żeromskiego i „Chłopi” Reymonta, różniące się między sobą pod pewnymi względami. „Ludzie bezdomni” charakteryzują się przede wszystkim wysepkową budową, epizodycznością, luźnością kompozycji, wielowątkowością, tak zwaną „liryzacją prozy”. „Chłopi” natomiast łączą elementy realizmu, ekspresjonizmu, impresjonizmu i naturalizmu. Nie są powieścią fragmentaryczną, z dygresjami lecz zwartą. Mają natomiast złożonego narratora składającego się z wypowiedzi stylizatora młodopolskiego, wsiowego gaduły i realistycznego obserwatora.
Innym rodzajem powieści jest powieść XX wieku, a mianowicie „Granica” Zofii Nałkowskiej. Posiada ona wiele cech nowatorskich, a ze względu na poruszany temat nazwana jest powieścią psychologiczną. Zastosowany bowiem został w tym utworze chwyt wyjaśnienia finału już we wstępie powieści. Autorka zrezygnowała z motywu zainteresowania czytelnika rozwojem wypadków, skupiając jego uwagę na analizie psychologicznej i społecznej wydarzeń. Inne nowatorskie rozwiązania, to schemat trójkąta (mąż, żona, kochanka) oraz niedopowiedzenia.
Inną powieścią psychologiczną jest „W poszukiwaniu straconego czasu” Marcela Prousta. Autor ten nakreślił szeroki obraz obyczajowości francuskiej burżuazji i arystokracji. Przedstawił przenikliwie analizę psychologiczną wszelkich wydarzeń, jak i samych bohaterów. W powieści tej brak chronologii wydarzeń.
Jeszcze innym rodzajem powieści z tego okresu, jest powieść awangardowa. Przykładem jest „Ferdydurke” Witolda Gombrowicza, o następujących cechach:
– nierzeczywisty, groteskowy i absurdalny świat powieści,
– ograniczenia zdarzeń fabularnych na rzecz rozważań filozoficznych,
– odrzucenie ciągu przyczynowo-skutkowego zdarzeń,
– odrzucenie konwencji gatunkowej na rzecz formy eseju,
– brak zindywidualizowania postaci i redukcja ich psychiki,
– użycie w tekście słów-kluczy np. „bratanie się”, „łydka”.
Powieściami z tego samego okresu co „Ferdydurke” są również utwory amerykańskich noblistów, zgoła inne niż powieść modernistyczna. „Pożegnanie z bronią” i „Komu bije dzwon” Ernesta Hemingwaya, „Na wschód od Edenu” i „Myszy i ludzie” Johna Steinbecka czy „Dzwonnik z Notre Dame” Wiktora Hugo, to powieści dążące do lapidarności wypowiedzi, z bohaterem lojalnym, powściągliwym, poddanym próbie charakteru, charakteryzującym się pełną heroizmu postawą etyczną w życiu. Podobnie miało to miejsce w powieści filozoficznej, którą na pewno jest „Dżuma” Alberta Camusa. Filozofia egzystencjalna tam zawarta krąży wokół poczucia zagrożenia, osamotnienia, strachu przed siłami, które mają wpływ na ludzkie życie. Wszystko to jednak nie zwalnia od odpowiedzialności za swoje czyny i z konieczności czynienia dobra.
Przedstawiając typy powieści pod względem ich budowy, nie można zapominać o wielu powieściach różniących się poruszanymi tematami. Wspaniałym rodzajem powieści jest ta o charakterze historycznym, jak na przykład „Trylogia” , „Krzyżacy”, „Qvo vadis” Henryka Sienkiewicza, „Faraon” Bolesława Prusa. „Trylogia” zawiera w sobie połączenie materiału historycznego z fikcją literacką. Prawda o epoce jest zachowana, a wątki fabularne spójnie łączą się z historycznymi. Polska powieść historyczna charakteryzuje się płynną kompozycją, wartką akcją, różnorodnością nastrojów, nawiązaniem do eposu historycznego, symultanizmem akcji, czyli przedstawianiem rzeczy dziejących się jednocześnie.
Innym typem powieści tematycznej jest powieść grozy, należąca do literatury popularnej, przyciągającej czytelnika poprzez wartką akcję pełną napięcia, tajemnic i niespodzianek oraz przedstawianiem wydarzeń i postaci nierealnych, budzących strach, a nawet przerażenie. Subtelnym przykładem takiej powieści jest „Ocalony” Witolda Gombrowicza. Warto jeszcze wspomnieć o powieści science fiction, która mówi o świecie przyszłości, o robotach, o opanowywaniu przez człowieka nowych planet. Mistrzem tego gatunku jest zapewne Stanisław Lem. Podobnie jak mistrzynią powieści kryminalnej jest Agata Christie, czy Artur Conan Doyle.
Być może, a nawet na pewno, przedstawione w tej pracy typy powieści nie stanowią wszystkich rodzajów tego gatunku jakie oferuje współczesna literatura. Można wyraźnie i bez obaw stwierdzić, że bez gatunku literackiego jakim jest powieść, trudno wyobrazić sobie wędrówkę po literaturze. Powieści bowiem dają człowiekowi to, czego nie mogą dać utwory poetyckie, mimo swego piękna. Szeroko, a więc odmiennie od poezji, która ma charakter krótki i zwarty, obrazują realia życia, poprzez kolejne zdania wiodąc nas w świat pełniejszy, świat bogaty w wiele postaci, a nie tylko w podmiot liryczny występujący w wierszach. Powieść to świat bogaty jednocześnie we wszystkie aspekty naszego życia, czego nie można powiedzieć o poezji. Ona bowiem również ukazuje piękno świata i przeżyć, ale w rozczłonkowaniu na pojedyncze wiersze. Powieść nie musi kondensować zawartych myśli. Na kolejnych stronach jest czas, by opisać z detalami dane zjawiska.
Można z pewnością stwierdzić, że powieść zawsze była, jest i, jak sądzę, będzie źródłem niezwykłych przeżyć, bez względu na swój charakter, czy rodzaj.
[BK]