Najkrótsza definicja epoki renesansu, sformułowana przez pewnego włoskiego humanistę, brzmi: „Renesans stał nad grobem antyku i usiłował wskrzesić jego duszę”. W ten oto sposób, czerpiąc z niezwykle bogatej spuścizny kulturowej starożytnej Grecji i Rzymu, rodził się w Europie nowy nurt kulturowo-cywilizacyjny, zwany renesansem, czyli powrotem do czegoś, odnowieniem. Początek renesansu włoskiego datuje się na połowę XIV w. Tworzą wtedy Dante, Petrarca, a ich działalność artystyczna skupia w sobie elementy osiągnięć i wiedzy średniowiecznych poprzedników (np. tomizm) z myślą filozoficzną starożytnych, odkrywaną na nowo, aczkolwiek za pośrednictwem wyżej wspomnianych. Renesans włoski przyniósł rewolucyjne zmiany w sposobie myślenia i patrzenia na świat. Za pośrednictwem uniwersytetów w Bolonii, Padwie oraz analogicznych placówek w Hiszpanii postępowa myśl była przekazywana innym narodom i na około dwa stulecia zagościła w ich świadomości. W Europie Północnej renesans panował od początku XVI w. do początku XVII w. Wszyscy twórcy zgodnie stawiali sobie jednak za przykład mistrzów włoskich – malarzy i rzeźbiarzy – Michała Anioła, Boticellego, Caravaggia, Tycjana, architektów – Donata Bramantego, czy tak wszechstronnych geniuszów wirtuozów jak Leonardo da Vinci. Tworzyła się instytucja mecenatu (np. Medyceusze). Poza południem Europy wielki wkład w rozwój odrodzeniowego światopoglądu wnieśli twórcy niemieccy, flamandzcy (Erazm z Rotterdamu – „Pochwała głupoty”), malarze (Breugel, Dürer, Cronach), myśliciele angielscy (T. Morus – „Utopia”), francuscy (Rabelais, Ronsard) oraz oczywiście polscy (A. F. Modrzewski, J. Kochanowski).
Pierwszą fazę renesansu cechowały optymistyczny humanizm, swoboda twórcza, fascynacja ideami antycznymi. Natomiast wraz z rozwojem poczucia odrębności poszczególnych narodów, w miarę rozpadu systemu teocentrycznego i krachu uniwersalistycznych idei, zaczął się formować nowy nurt, zwany reformacją, a dotyczący przekształceń w sferze stosunków religijnych na rzecz reformy kościoła, swobody interpretacji Biblii i dociekań na tematy związane z wiarą. Nurt zapoczątkowało w 1517 r. w Wittemberdze wystąpienie Marcina Lutra z 95 tezami zmian potrzebnych Kościołowi. Następnie wystąpił Kalwin, powstawały nowe odłamy protestanckie, generalnie nieuznające prymatu papiestwa oraz preferujące udział języków narodowych w liturgii i swobodną interpretację Pisma Świętego. Reformacja pogłębiła kryzys w kościele i zapoczątkowała antagonizmy między narodami oraz różnymi wyznaniami. Duży wpływ na rozwój renesansu miały też odkrycia geograficzne (np. odkrycie Ameryki w 1492 r. przez Kolumba), techniczne (np. druku w 1450 r. przez Gutenberga), wiążące się ze zmianami cywilizacyjnymi i społecznymi, upadkiem systemu feudalnego na rzecz monarchii narodowej i budowy nowych potęg (np. Polska Jagiellonów). Nastąpiło więc zwycięstwo idei interesu narodowego. Jednak ten optymistyczny system, głoszący wiarę w człowieka i jego siły, upadł. Renesans kultury i cywilizacji przegrał w starciu z renesansem społeczno-politycznym, partykularyzmami religijnymi, które przecież sam wytworzył.
[PG]