Świetlica jako wewnątrzszkolna instytucja wychowawcza wspomaga i uzupełnia pracę szkoły we wszystkich jej zakresach: opiekuńczym, wychowawczym i dydaktycznym. Świetlica bawi, uczy, wychowuje, a więc pełni ogromną rolę w kilkuletnim etapie rozwoju dziecka w różnych sferach jego osobowości – zarówno emocjonalnej, poznawczej jak i społecznej. Świetlica szkolna według Aleksandra Kamińskiego to swoista, polska odmiana klubu, nastawiona na intensywną aktywność wychowawczą[1].
Termin „ świetlica” używany był i jest w różnym znaczeniu i liczy sobie kilkaset lat. W odległych czasach świetlica była główną izbą w chacie wieśniaczej, gdzie przyjmowano gości, obchodzono uroczystości rodzinne, przechowywano odzież i majątek. „Była to izba światła, nie okopcona, nie robotnia, lecz paradna”[2].
Dziś świetlica to placówka kulturalno – oświatowa dla dzieci i młodzieży[3], specjalny lokal, odpowiednio wyposażony w meble, gry, czasopisma, w którym można przyjemnie spędzić wolny czas. We współczesnym systemie wychowania świetlica jest placówką opiekuńczo- wychowawczą prowadzącą zorganizowaną działalność w celu racjonalnego wykorzystania czasu wolnego dzieci i młodzieży.
Tradycje pracy świetlicowej sięgają w naszym kraju odległych lat. Wyrosły na gruncie postępowych dążeń społecznych zmierzających do pełniejszego wychowania młodzieży. Przejawem tych dążeń stały się w 1783 roku „Ustawy Komisji Edukacji Narodowej dla stanu akademickiego i na szkoły w krajach Rzeczpospolitej przepisane”. Doniosłość ustaw pierwszego w świecie urzędu centralnego obejmującego ogół spraw związanych z nauczaniem i wychowaniem jest olbrzymia. Zakładały one bowiem wychowanie człowieka zdrowego, mądrego, kulturalnego, przydatnego społeczeństwu, dobrego obywatela. Już wówczas dostrzegano wartość pracy pozalekcyjnej propagując upowszechnienie tzw. rekreacji w postaci ćwiczeń fizycznych, gier, zabaw i amatorskich zajęć artystycznych. Zalecano także wyraźnie „ aby każdego dnia szkolnego czasy przeznaczone były na rozrywkę dla dzieci, a zwłaszcza po obiedzie i wieczorem, wyraźnie stanowiąc, aby co dzień, o ile można, na wolnym powietrzu się zabawiły. A kiedy tego pora nie dozwoli, różne ćwiczenia i rozrywki odbywały się w domach i takowe ułożenie wiadome przez profesora być powinno uczniom”[4].
Przez wiele wieków celowe organizowanie wolnego czasu dzieci i młodzieży podejmowane było przez pojedyncze osoby z pobudek filantropijnych. Dobrowolność tej działalności ograniczała jednak jej zasięg i dawała znikome rezultaty. Na przełomie XIX i XX wieku dała się zaobserwować wyraźna zmiana w zakresie opieki nad dzieckiem i wychowaniem pozaszkolnym. Zadecydowała o tym sytuacja polityczna, rozwój społeczny i postęp w rozwoju nauk pedagogicznych. Za prekursorów zmian uznaje się między innymi Jana Władysława Dawida[5] i Stanisława Karpowicza[6]. Nowa koncepcja wychowania postulowała pełniejszy i bardziej wszechstronny rozwój młodego pokolenia, rozwijanie jego aktywności i zaspokajanie indywidualnych zainteresowań i potrzeb. Druga połowa XIX wieku i gwałtowny rozwój przemysłu oraz rozbudowa miasta zmusiła mężczyzn i kobiety do pracy zarobkowej i najemnej, pozbawiając dzieci należytej opieki w domu. Rodzice, zajęci pracą zarobkową poza domem, mogli poświęcać mniej czasu i uwagi sprawom wychowania dzieci, co zaczęło skutkować niepokojącymi problemami wychowawczymi[7].
W tej sytuacji, zrodziła się potrzeba zapewnienia opieki wychowawczej dzieciom w wieku szkolnym w godzinach pozalekcyjnych i wypełnienia ich wolnego czasu wartościowymi zajęciami. Niestety, sytuacja polityczna nie sprzyjała tworzeniu zorganizowanych form takiej opieki. Działalność opiekuńczo- wychowawcza realizowana była w dwóch zasadniczych nurtach. Pierwszy – filantropijny, organizowany był zarówno przez pojedyncze osoby, jak również stowarzyszenia charytatywne. W ramach tego nurtu powstał w Krakowie, w 1889 roku park zabaw założony na krakowskich Błoniach przez doktora Henryka Jordana. Był to pierwszy w Europie publiczny ogrodu zabaw i gier ruchowych dla dzieci do lat 15[8].
W parku tym organizowano różne formy wypoczynku i rozrywki, które wypełniały wolny czas dzieci i młodzieży pozbawionej należytej opieki. Wkrótce zaczęły powstawać podobne ogrody w innych miastach rozszerzając stopniowo formy pracy i zakres zadań.
Drugi nurt działalności opiekuńczo- wychowawczej związany był z pracą organizacji społecznych i wynikał z ich programu walki o wyzwolenie narodowe i postęp społeczny. W 1908 roku powstało Towarzystwo Higieny Praktycznej, inicjując nowy typ instytucji – świetlice i dziecińce, których patronem został Bolesław Prus. Można je uznać za prototyp dzisiejszych świetlic[9].
Kolejną organizacją, która stworzyła wiele ognisk zabaw i pracy dla dzieci matek pracujących, było Towarzystwo Przyjaciół Dzieci, powstałe w 1914 roku w Krakowie. Wydawało pismo „Świetlice dziecięce”, przeznaczone dla wychowawców i instruktorów, „ organizowało społeczne wychowanie dzieci w tych dziedzinach, których szkoła nie obejmuje i objąć nie może” poprzez dziecięce ogniska zabaw. Inicjatywa świetlic, jako odrębnych placówek wychowawczych, wyszła w czasie I wojny światowej z kół kierowniczych warszawskich szkół wieczorowych dla młodzieży pracującej. Zrealizowało ją grono działaczy oświatowych z Antonim Konewką na czele (m.in. Eugenia i Kazimierz Karniłowiczowie, J. Obremska), a materialne i moralne oparcie zapewniła Sekcja Oświaty Pozaszkolnej Wydziału Oświaty i Kultury Miasta Stołecznego Warszawy (1916/1917r.). Nowatorska koncepcja świetlic związanych z kursami dla dorosłych i młodzieży zastąpiła istniejące dotychczas warszawskie ogniska opiekuńczo – kulturalne dla dokształcającej się młodzieży, dopełniając funkcję opiekuńczą”[10].
W owym okresie istniała konieczność tworzenia form wychowawczych sprzyjających kształtowaniu się nowego państwa. Negatywny wpływ wojny na społeczeństwo zmuszał także do poszukiwań środków zaradczych w celu skutecznego oddziaływania wychowawczego. I właśnie po to, by podczas zabaw i amatorskiej pracy zespołowej podnosiła się kultura obyczajowa zakładano świetlice. Organizatorzy tych świetlic przewidywali na każdy wieczór różnorodne rozrywki, dbając o właściwy poziom i odpowiednią atmosferę współżycia. Okres międzywojenny to czas największej popularności ruchu świetlicowego.
Powstawały wówczas w całym kraju świetlice: szkolne, żołnierskie, dworcowe, harcerskie. Skierowane były przede wszystkim do dzieci i młodzieży z biednych, miejskich środowisk. Program tych zajęć obejmował prace rozwijające horyzonty umysłowe uczestników, umożliwiał czynny udział w rozmaitych zajęciach artystycznych, w wycieczkach i był realizowany w oparciu o samorządną działalność młodzieży. W ciągu kilkunastu lat ruch świetlicowy rozwinął się w całym kraju i objął wszystkie środowiska społeczne.
Po pierwszej wojnie światowej potężna, międzynarodowa organizacja YMCA, za pośrednictwem amerykańskich działaczy, zaczęła organizować w naszym kraju placówki wychowawcze zwane „ogniskami”, wzbogacając pracę świetlicową wypróbowanymi metodami. Równolegle do polskiej YMCA działało także na rzecz młodzieży Towarzystwo „Świetlica”, które zostało założone przez nauczycieli i działaczy oświatowych. Szczyt popularności osiągnęły świetlice w latach 1931-1939. Traktowano je wówczas jako najatrakcyjniejsze i najbardziej uniwersalne ośrodki pracy opiekuńczo-wychowawczej z młodzieżą, chociaż brakowało jednolitej organizacji i koncepcji działania.
Okres okupacji hitlerowskiej zahamował rozwój oświaty i wychowania. Ale i w tych wyjątkowo trudnych warunkach prowadzona była w licznych ośrodkach naszego kraju praca świetlicowa dla dzieci. Po drugiej wojnie światowej w całym kraju powstawać zaczęły świetlice szkolne i międzyszkolne oraz inne placówki wychowania pozaszkolnego organizujące zajęcia świetlicowe. W końcu 1951 roku utworzono w Ministerstwie Oświaty nowy Departament Wychowania Pozaszkolnego, który koordynował całokształt poczynań w zakresie prac pozalekcyjnych i przejął od organizacji społecznych i młodzieżowych wszystkie placówki wychowania pozaszkolnego[11].
Świetlice szkolne stały się powszechną instytucją opiekuńczą. Jednak w tym zakresie nie uniknięto błędów, które w rezultacie wyrządziły wiele szkód pracy świetlicowej. W dzieciach nie wyrabiano aktywności i samodzielności. Formy pracy straciły swą atrakcyjność. Zajęcia świetlicowe upodobniły się do pracy lekcyjnej. Obniżyła się również ranga pracownika świetlicy. Po roku 1956 uwidocznił się wzrost poziomu pracy wychowawczej, choć status świetlic, szczególnie szkolnych, nadal pozostawał w pewnej sprzeczności z ogólnymi, pedagogicznie słusznymi założeniami, wyrażonymi w oficjalnych dokumentach.
W 1961 roku opieka wychowawcza nad dziećmi i młodzieżą podniesiona została do rangi ustawodawczej. Sejm PRL nakreślił ramowe kierunki pracy szkoły w tym zakresie. Artykuł 21 ustawy o rozwoju systemu oświaty i wychowania nakładał na szkoły obowiązek prowadzenia zajęć pozalekcyjnych, zaś wychowanie pozaszkolne miało być organizowane „ w młodzieżowych domach kultury i domach kultury dzieci i młodzieży, ośrodkach i szkolnych klubach sportowych, w świetlicach dziecięcych i młodzieżowych, ogrodach jordanowskich, w stałych i sezonowych placówkach wczasowych i w innych formach”. W ten sposób praca świetlicowa została włączona do ogólnego systemu oświatowo- wychowawczego.
Obecnie dla pedagogów termin „świetlica” oznacza nie tylko lokal, ale przede wszystkim zespół treści, form i metod oddziaływania na pewien określony zespół dzieci. Istnieje wiele podziałów świetlic. Ze względu na przeznaczenie oraz różnorodność form organizacyjnych wyróżniamy trzy podstawowe rodzaje świetlic: świetlice dla dzieci, świetlice dla młodzieży, świetlice dla dorosłych.
Świetlice dla dzieci są najbardziej powszechną formą w dziedzinie organizowania wolnego czasu. Prowadzą one działalność w szkołach i są przeznaczone głównie dla uczniów młodszych klas szkół podstawowych.
Świetlice dla młodzieży – częściej przybierają formę klubów. Są one prowadzone zarówno w szkołach, jak i poza szkołą.
Organizatorami świetlic są również środowiska lokalne, organizacje młodzieżowe i społeczne. Podobną formę działalności prowadzą także jednostki wojskowe, ochotnicze hufce pracy, internaty i inne placówki oświatowo-wychowawcze.
[1] A. Kamiński, Funkcje pedagogiki szkolnej, Warszawa 1982, s.29.
[2] Uniwersalny słownik języka polskiego PWN, wersja elektroniczna, Warszawa 2008.
[3] B. Dunaj (red), Słownik współczesnego języka polskiego, Warszawa 1996, s. 1114.
[4] M. Winiarski, Geneza i rozwój opieki środowiskowej w Polsce, Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze 1981, nr 1, s. 11-14.
[5] Jan Władysław Dawid (urodzony 26 czerwca 1859 w Lublinie – zmarł 9 lipca 1914) pedagog, psycholog, pionier psychologii wychowawczej i pedagogiki eksperymentalnej w Polsce/ http://pl.wikipedia.org (wgląd 14.02.2009).
[6] Stanisław Karpowicz (1864 – 1921) pedagog. Współpracownik periodyków: „Poradnik dla Samouków”, „Nowych torów” i „Przeglądu Pedagogicznego” oraz Encyklopedii wychowawczej. Autor Interesował się zagadnieniami ustroju szkolnego i systemu wychowawczego w szkole polskiej.
http://pl.wikipedia.org (wgląd 14.02.2009).
[7] http://www.womczest.edu.pl/ (wgląd 08.02.2009).
[8] Powstał on na terenach po wystawie przemysłowej. W ogrodzie tym mieściły się rozmaite urządzenia sportowe: basen, 12 boisk – każde o innym przeznaczeniu, ścieżki zdrowia i wiele innych. W ogrodzie Jordana można było ćwiczyć lekkoatletykę i gimnastykę, znajdowały się także sale do zajęć w razie niepogody, prysznice, szatnie, magazyny, a od roku 1906 warsztaty do prac ręcznych i poletka doświadczalne. Była również „Mleczarnia” służąca dożywianiu dzieci.
[9] M. Winiarski, Geneza i rozwój opieki środowiskowej w Polsce, Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze 1981, nr 1, s. 14 – 16.
[10] http://www.womczest.edu.pl/ (wgląd 08.02.2009)
[11] M. Winiarski, Geneza i rozwój opieki środowiskowej w Polsce, Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze 1981, nr 1, s. 14 – 16.
J.D.