Znaczącym składnikiem układu funkcjonalnego jest samoocena. W literaturze polskiej zamiast słowa samoocena funkcjonuje nieraz określenie globalne samowartościowanie, podkreślając tym samym emocjonalny aspekt tego wymiaru percepcji własnego Ja, dla odróżnienia go od poznawczej oceny siebie, w tej konwencji nazywanej właśnie samooceną[1]. Samoocena funkcjonuje na podłożu porównania własnych cech realnych z cechami pożądanymi (ja idealne), z cechami innych ludzi, standardami i normami społecznymi. Człowiek -, od urodzenia, jest stale oceniany przez inne osoby i jest często odbiorcą pozytywnego lub negatywnego sprzężenia zwrotnego ze strony tych osób. Na tej podstawie kształtuje się jego własna samoocena. Dla właściwego zrozumienia samooceny warto zaprezentować kilka definicji, choć ich zakresy znaczeniowe i przedmiotowe w zasadzie się pokrywają.
- Rosenberg definiując samoocenę wychodził z założenia, że ludzie mają różne postawy wobec rozlicznych obiektów a własne Ja jest jednym z tych obiektów. Samoocena jest więc pozytywną lub negatywną postawą wobec Ja, rodzajem globalnej oceny siebie. Autor zaznacza przy tym, że wysoka samoocena to przekonanie, że jest się „wystarczająco dobrym”, wartościowym człowiekiem, co niekoniecznie oznacza, że osoba z wysoką samooceną uważa siebie za lepszą od innych, Niska samoocena w ujęciu Rosenberga oznacza niezadowolenie z siebie, swego rodzaju odrzucenie własnego Ja[2]. Według B. Wojciszke – samoocena to afektywna reakcja człowieka na samego siebie. Podobnie jak inne reakcje afektywne, samoocena może mieć charakter zarówno „gorącej”, intensywnej emocji, jak i „zimnego”, zintelektualizowanego sądu. Samoocenę można rozważać jako względnie stałą cechę (skrystalizowany sąd czy postawę wobec siebie samego), bądź też jako bieżący stan i motyw podmiotu[3]. Zdaniem D. Ferenc samoocena to sądy o sobie samym opisowe i wartościujące – obrazujące afektywne postawy podmiotu wobec samego siebie[4]. Aronson i współpracownicy podkreślają, że samoocena to dokonywane przez ludzi oszacowania wartości samych siebie – to znaczy rozmiaru, w jaki spostrzegają siebie jako dobrych, kompetentnych i przyzwoitych[5].
Samoocena odgrywa istotną rolę w regulacji zachowania się jednostki, ponieważ każde podejmowane przez nią działanie wymaga uwzględnienia własnych możliwości[6]. W opinii J. Reykowskiego samoocena to uogólniona postawa w stosunku do samego siebie, która wpływa na nastrój oraz wywiera silny wpływ na pewien zakres zachowań osobistych i społecznych. Podstawą samooceny jest samowiedza, czyli zespół sądów i opinii, które jednostka odnosi do własnej osoby. Te sądy i opinie dotyczą właściwości fizycznych, psychicznych i społecznych[7].
Warto zastanowić się skąd i jak powstaje samoocena, jaka jest jej geneza. J. Reykowski podaje, że pochodzi ona z dwóch źródeł. Jednym z nich są własne doświadczenia jednostki, drugim zaś opinie innych ludzi, z którymi ta jednostka się zetknęła[8].
Samoocena człowieka kształtuje się przez całe jego życie. Jej zalążki pojawiają się około trzeciego/czwartego roku życia, stopniowo różnicują i przekształcają się, przede wszystkim, dzięki narastaniu wiedzy o sobie. Najważniejszą rolę w kształtowaniu poczucia własnej wartości odgrywają rodzice i atmosfera domu rodzinnego. Dzieci o wysokiej samoocenie są szanowane i bezwarunkowo akceptowane w rodzinie. Rodzice wyznaczają im jasne i zrozumiałe granice postępowania oraz dają swobodę eksplorowania otoczenia i eksperymentowania oraz tworzą klimat, w którym dziecko jest zachęcane do odpowiedzialności i rozwijania swoich kompetencji, a rodzice akceptują jego niezależność i sposób wyrażania i realizowania siebie. Dzieci wychowane w zdrowej rodzinie mają poczucie, że są kimś ważnym, że mogą oczekiwać od rodziców i otoczenia akceptacji nawet w chwilach niepowodzeń. W późniejszym, dorosłym życiu pozytywna samoocena wykształcona w dzieciństwie stanowi „podstawę”, od którego można się „odbić” po chwilach niepowodzeń[9].
Czynników wpływających na kształtowanie się samooceny jest wiele, a najważniejsze z nich to:
- opinie i oceny, jakie jednostka o sobie słyszy,
- odnoszone sukcesy i doznawane niepowodzenia,
- porównywanie siebie z innymi[10].
Samoocena może być:
- cząstkowa (specyficzna), która dotyczy poszczególnych warunków osobistych jednostki i może być pozytywna bądź negatywna, „poszczególne samooceny specyficzne korelują wprawdzie z samooceną globalną, ale nie są z nią tożsame ani teoretycznie, ani empirycznie”[11],
- globalna, czyli inaczej uogólniona ocena własnej osoby.
Nie jest całkiem jasne, jaki jest kierunek zależności pomiędzy samooceną globalną a samoocenami specyficznymi: czy to samooceny cząstkowe podwyższają lub obniżają samooceną globalną, czy też może globalna samoocena wpływa na samooceny cząstkowe. Dotychczasowe dowody empiryczne wskazują raczej na tę drugą zależność. Wyróżniamy tu także dwa rodzaje postaw w stosunku do siebie samego:
- postawa samoakceptacji, przejawiającą się w zaufaniu i wierze we własne siły, umiejętności wykorzystywania swoich potencjalnych możliwości, a także w umiejętności korygowania swojego zachowania pod wpływem krytyki innych, następuje tu optymalna zbieżność między „ja realnym” i „ja idealnym”,
- postawa samoodtrącenia, która manifestuje się w nieufności do samego siebie, poczuciu niższości i braku plastyczności w postępowaniu[12].
Główne rodzaje samooceny to:
- samoocena stabilna i niestabilna,
- samoocena adekwatna i nieadekwatna,
- samoocena zawyżona i zaniżona.
Można także wyróżnić samoocenę:
- jawną, którą mierzy skala Rosenberga,
- ukrytą, nieświadomą, która ujawnia spontaniczny afekt wobec własnej osoby[13].
Obie te samooceny są różnymi przejawami postaw wobec samego siebie, które nie muszą być ze sobą zgodne, podobnie jak różne mogą być postawy wobec innych obiektów.
Można również dokonać podziału samooceny ze względu na poziom trwałości, trafności, wartości i pewności samooceny. Ze względu na poziom wyróżnia się:
samoocenę wysoką, którą charakteryzuje niewielka rozbieżność między „ja realnym”, a „ja idealnym”, ogólne zadowolenie z siebie i swojego działania, samoocenę niską, gdzie istnieje duża różnica między tym, jaką jednostka jest, a jaką chciałaby być, co oznacza to brak wiary we własne siły, ciągłe niezadowolenie z siebie, poczucie bezradności i przekonanie, że jest się gorszym od innych.
Ze względu na kryterium trwałości wyróżnia się: samoocenę stabilną – jest to względnie trwały system opinii i sądów jednostki, który nie ulega zbyt gwałtownym i nieoczekiwanym zmianom oraz samoocenę niestabilną, gdzie dochodzi do częstych zmian opinii o sobie, przejawia się też w dużych wahaniach w zakresie poziomu aspiracji[14].
Ze względu na kryterium wartości jaką przyjmuje samoocena wyróżnia się:
- samoocenę pozytywną, gdzie jednostka akceptuje siebie i jest z siebie ogólnie zadowolona, gdzie zachodzi mała rozbieżność między „ja idealnym”, a „ja realnym”; jednostka, która ocenia siebie pozytywnie, jest najczęściej osobą śmiałą, pewną siebie, łatwo nawiązuje kontakty, ma zaufanie do innych; w świetle badań osoby o pozytywnej samoocenie to jednostki zdrowe psychicznie, bez zaburzeń emocjonalnych i nerwicowych, przejawiające pozytywne postawy wobec innych ludzi, lubiane i popularne,
- samoocenę negatywną, w której istnieje istotna rozbieżność między stanem faktycznym a pożądanym; negatywna ocena samego siebie pociąga za sobą brak pewności siebie, ciągły niepokój spowodowany obawą niesprostania wymaganiom, co może prowadzić do zachowań agresywnych, będących swoistą formą obrony własnej tożsamości, może prowadzić także do izolacji społecznej bądź do nad-miernej zależności w stosunkach interpersonalnych.
Ze względu na kryterium zgodności trafności samooceny z możliwościami jednostki wyróżnia się:
- adekwatną, w której obserwuje się prawidłowe ocenienie swoich możliwości i podejmowanie zadań, których stopień trudności odpowiada możliwościom posiadanym przez jednostkę,
- samoocenę nieadekwatną, która nie odpowiada rzeczywistym możliwościom jednostki.
W ocenie nieadekwatnej wyróżnić można ponadto skrajne formy oceniania siebie, gdzie pojawia się przecenianie lub niedocenianie własnych możliwości, w jej zakresie wskazuje się:
- samoocenę zaniżoną, gdy człowiek przypisuje sobie niższe możliwości, niż w rzeczywistości posiada i w związku z tym realizuje cele poniżej swoich możliwości, takie jednostki osiągają zwykle dużo mniej niż powinny i są mało aktywne, nie wierzą we własne siły, z góry przekreślają wykonanie trudniejszych zadań,
- zawyżoną, gdy człowiek przypisuje sobie wyższe możliwości, niż w rzeczywistości posiada i podejmuje zadania, których nie jest w stanie wykonać; z jednej strony może to wpływać mobilizująco na jednostkę, ale może też prowadzić do frustracji, częstego doznawania zawodu i wykształcenia się małej odporności w sytuacjach zagrożenia; ludzie z zawyżoną samooceną postrzegane są często jako osoby zarozumiałe[15].
Termin „negatywna samoocena” dobrze koresponduje z bardziej tradycyjnym określeniem „poczucie niższości”, a termin „pozytywna samoocena” ma w języku potocznym bliski odpowiednik w określeniu „pewność siebie”[16]. Wyróżnić jeszcze można:
- samoocenę pewną, wyrażającą się w konsekwentnym działaniu i zmierzaniu do osiągania celów,
- samoocenę zagrożoną, gdy człowiek nie jest pewien swojej wartości, jak również tego, czy przedsięwzięcia, które podejmuje, przyniosą sukces[17].
Samoocena jest cechą lub stanem, jako cecha jest częściowo uwarunkowana genetycznie i względnie stabilna w czasie, natomiast samoocena jako stan odzwierciedla poziom aprobaty i akceptacji społecznej, jest podatna na zmiany pod wpływem nastroju, informacji zwrotnej, poziomu akceptacji społecznej, rodzaju dokonywanej autoprezentacji[18].
Wszystkie te podziały przedstawiają skrajności, choć w opinii naukowców obie zdają się mieć zarówno swoje pozytywne, jak i negatywne strony. Większość badań skupia się właśnie na funkcjonowaniu ludzi o skrajnie niskiej i skrajnie wysokiej samoocenie. Stosunkowo najmniej wiadomo o specyfice funkcjonowania osób o umiarkowanym poziomie samooceny[19].
Samoocena odgrywa ogromną rolę w funkcjonowaniu jednostki w grupie, wpływa na motywację i zachowanie. Jest wskaźnikiem życia uczuciowego człowieka, odzwierciedleniem różnorodnych nastrojów, radości i zadowolenia lub przykrych przeżyć. Bez samooceny niemożliwe byłoby ani określenie własnej istoty, ani też wyodrębnienie siebie ze środowiska[20].
Wpływ samooceny na postępowanie człowieka jest wielostronny. Należy również podkreślić, że samoocena, na szczęście, nie jest wielkością stałą. Zmienia się pod wpływem określonych zdarzeń, osiągniętych sukcesów (rośnie), ale i porażek (poziom samooceny obniża się). Takie zmiany mogą być długoterminowe albo chwilowe. Warunkiem podniesienia samooceny jest lepsze poznanie siebie, a szczególnie – poznanie mocnych stron swojego charakteru. Dzięki pracy, doskonaleniu się i silnej motywacji do zmiany można zbudować swoją samoocenę od nowa – zmienić swój wizerunek siebie, poznając własne mocne i słabe strony.
Samoocena jest niczym innym jak subiektywną oceną siebie, własnych możliwości i ograniczeń. Jesteśmy „przyzwyczajeni” do myślenia o sobie w określony sposób. Żeby mieć wysoką samoocenę trzeba to przyzwyczajenie zmienić. To tylko tyle i aż tyle.
[1] I. Dzwonkowska, K. Lachowicz-Tabaczek, M. Łaguna, Samoocena i jej pomiar. Polska adaptacja skali SES M. Rosenberga, Wyd. Pracownia Testów Psychologicznych, Warszawa 2008, s. 8.
[2] Op. cit., s. 7.
[3] B. Wojciszke, Człowiek…, op. cit., s. 159.
[4] D. Ferenc, Wielowymiarowy kwestionariusz samooceny MSEI, Wyd. Pracownia Testów Psychologicznych Warszawa 2008, s. 7.
[5] E. Aronson, T.D. Wilson, R.M. Akert, Psychologia…, op. cit., s. 684.
[6] A. Jakubik, Zaburzenia …, op. cit., s. 117.
[7] J. Reykowski, Z zagadnień psychologii …, op. cit., s. 81.
[8] Op. cit., s. 87.
[9] D. T. Kenrick, S.L. Neuberg, R.B. Cialdini, Psychologia społeczna. Rozwiązane tajemnice, Wyd. GWP, Gdańsk 2006, s. 482.
[10] Op. cit., s. 501.
[11] I. Dzwonkowska, K. Lachowicz-Tabaczek, M. Łaguna, Samoocena …, op. cit., s.15.
[12] A. Fila-Jankowska, Samoocena autentyczna, co ukrywamy przed sobą, Wyd. Akademickie SWPS, Warszawa 2009, s. 45.
[13] I. Dzwonkowska, K. Lachowicz-Tabaczek, M. Łaguna, Samoocena …, op. cit., s.10.
[14] Op. cit., s. 51.
[15] M. Kofta, D. Doliński, Poznawcze podejście… [w:] J. Strelau (red.), Psychologia…,op. cit., s. 561-580.
[16] H. Kulas, Samoocena młodzieży, Wyd. WSiP, Warszawa 1986, s. 16.
[17] M. Kofta, D. Doliński, Poznawcze podejście… [w:] J. Strelau (red.), Psychologia…, op. cit., s.. 600.
[18] I. Dzwonkowska, K. Lachowicz-Tabaczek, M. Łaguna, Samoocena …, op. cit.s.15-16.
[19] Op. cit., s. 29.
[20] L. Niebrzydowski, O poznawaniu i ocenianiu samego siebie, Wyd. Nasza Księgarnia, Warszawa 1986, s. 146.