Kościół w tym okresie zyskiwał na znaczeniu, stał się potęgą nie tylko religijną, ale także kulturową, ekonomiczną i polityczną. Światopogląd chrześcijański rządził odczuwaniem , myśleniem i postępowaniem ludzi. Miał także wpływ na twórczość.
Dla utrwalenia kulturowej jedności przyczynił się wspólny język, dominująca stała się łacina, którą posługiwali się wszyscy wykształceni ludzie, funkcjonowała w kościele (religii), na uczelniach (w nauce), w sądach (w prawie) oraz dyplomacji.
Średniowiecze proponowało obok jednolitego języka, także wzorce i postawy moralne, co uważa się za czynnik średniowiecznego uniwersalizmu. Powstały wzorce świętego oraz rycerza, obydwa ściśle związane z chrześcijańską wizją świata.
Twórcy średniowieczni sięgali często po temat śmierci, szczególną popularność zyskał motyw tańca śmierci (danse macabre). Pojawiały się ponadto groteska, naiwność, fantastyka, humor (w rubasznym wydaniu) oraz komizm. Charakterystyczne, obok realistycznego przedstawiania świata, są obrazy alegoryczne, symboliczne (rzeczy, zwierzęta, rośliny, kolory, liczby), z zastosowaniem personifikacji.
Dzieła były wyrazem teocentrycznej wizji świata, Tworzono najczęściej anonimowo i jak wspomniano wcześniej po łacinie. Literaturę wykorzystywano w celach dydaktycznych, propagując wzorce chrześcijańskie.
Księgi spisywano przede wszystkim w klasztorach, na pergaminie lub papierze. Poszczególne kartki przepięknie zdobiono, wykorzystując miniatury, inicjały, motywy roślinne i zwierzęce.
W literaturze religijnej popularność zyskały żywoty świętych (hagiografia), a także dramaty religijne, pieśni, modlitwy, kazania. W Polsce, podobnie jak w całej Europie, dominowała łacina, choć pojawiały się również utwory w języku polskim.
Polska literatura religijna to głównie:
- tłumaczenia Biblii (Biblia Królowej Zofii),
- Księgi Psalmów (Psałterz floriański, Psałterz puławski),
- Kazania (gnieźnieńskie i świętokrzyskie),
- Bogurodzica.
Literatura świecka poruszała tematy rycerskie i dworskie, powstawały eposy rycerskie (np. Pieśń o Rolandzie), opowieści o miłości (Tristan i Izolda). Wówczas też powstało arcydzieło Dantego Boska komedia.
Polskie zabytki z tego okresu to O zachowaniu się przy stole (autorstwa Słoty), Satyra na leniwych chłopów (wiersz anonimowy), pochodzące z XV wieku oraz Kroniki np. Galla Anonima, Wincentego Kadłubka, Jana Długosza.
Wielką popularnością cieszyło się piśmiennictwo społeczno-polityczne, ukazuj.ace ideał człowieka, obywatela oraz życia zbiorowego, państwa i jego instytucji.
Epikę cechowała pogodna afirmacja życia uwolnionego od strachu przed śmiercią i sądem ostatecznym, krytyce poddawano średniowieczne instytucje.
Liryka odzwierciedlała ideał człowieka, ceniącego moralną i intelektualną doskonałość oraz radość i harmonię, zarówno w cierpieniu i zabawie.