W ostatnich latach obserwuje się wzrost zainteresowania różnymi formami świadomości społecznej. Mimo to nadal brakuje jednoznacznej precyzyjnej definicji tego pojęcia.
Treści i formy świadomości społecznej wzbogacały się i różnicowały w miarę wzbogacania się i różnicowania bytu społecznego – warunków materialnych, stosunków społecznych oraz wartości kulturowych. Samo słowo „świadomość” znaczy tyle, co 'przytomność, całkowita jasność zmysłów i rozumu’ oraz wynikające z takiej przytomności właściwe działanie człowieka.
Świadomość społeczna nie jest jednak prostą sumą świadomości jednostek działających w danym społeczeństwie. Istnieje tu sprzężenie cybernetyczne – świadomość społeczna zależy od świadomości jednostek, świadomość ta zaś jest kształtowana pod wpływem świadomości społecznej w procesie integrowania, syntetyzowania i przetwarzania dostępnej informacji. Informacja ta może być potoczna – będąca „oglądem” codziennej praktyki – lub teoretyczna jako wynik edukacji społecznej i poznawania obiektywnych praw rządzących otaczającą człowieka rzeczywistością.[1]
Częścią świadomości społecznej jest świadomość ekologiczna. W szerszym znaczeniu oznacza całokształt uznawanych idei, wartości i opinii o środowisku przyrodniczym jako miejscu życia i rozwoju człowieka (społeczeństwa), wspólnych dla określonych grup w danym okresie historycznym. W znaczeniu węższym, bardziej praktycznym, świadomość ekologiczna jest to stan wiedzy, poglądów i wyobrażeń ludzi o roli środowiska w życiu człowieka, jego antropogennym obciążeniu, stopnia wyeksploatowania, zagrożenia i ochrony, w tym także stan wiedzy o sposobach i instrumentach sterowania użytkowaniem i ochroną środowiska.[2]
Każde zjawisko społeczne można rozważać w dwóch aspektach:
- jakie jest ono w rzeczywistości;
- jak się jawi w umyśle tego lub innego człowieka;
Aspekt pierwszy nazywamy obiektywnym, aspekt drugi – subiektywnym. Świadomość ekologiczna jest zjawiskiem subiektywnym. Funkcjonuje ona w dwóch zasadniczych sferach: opisowo – technicznej i aksjologiczno-normatywnej. W sferze opisowo – technicznej można wyodrębnić wiedzę o zależnościach i wzajemnych powiązaniach stanowiących o równowadze systemów, o zależnościach między różnymi sferami działalności człowieka a środowiskiem, a także wiedzę o zanieczyszczeniach, zagrożeniach i możliwościach przeciwdziałania negatywnym dla przyrody skutkom działalności społeczeństwa. Podstawą jej są nauki przyrodnicze, medyczne, techniczne, ekonomiczne, prawne, a także wiadomości nabyte w trakcie własnych doświadczeń i obserwacji.
Wyobraźnia ekologiczna to swoista dyspozycja, umiejętność przewidywania ekologicznych skutków podejmowania działań, zdolność całościowego widzenia i ujmowania powiązań między jednostkowym lub zorganizowanym (społecznym) działaniem człowieka a procesami przyrodniczymi, umiejętności projektowania działań zgodnych z wymaganiami wiedzy ekologicznej.
Sfera aksjologiczno-normatywna zawiera system wartości i norm moralnych dotyczących wzajemnych powiązań między społeczeństwem a przyrodą oraz człowiekiem a środowiskiem.[3]
Świadomość ekologiczną wyróżnia się za pomocą orientacji szacunku dla przyrody i równowagi między nią a rozwojem ludzkości.
Można wyróżnić dwa terminy świadomości ekologicznej:
- Społeczne – to pewna wiedza, motywacja do działania, a więc świadomość postaw społecznych i tendencji do przekazywania doświadczeń społecznych w procesach komunikowania:
- Profesjonalne – to wyraz wiedzy, ale i wartości społecznych, norm społecznych, działań i motywacji do nich, właściwe tak elitom intelektualnym i politycznym, jak i grupom i jednostkom pełniącym w każdej konkretnej zbiorowości i na każdym poziomie wielkości tych społeczności rolę liderów opinii czy też liderów społecznych lub politycznych.
We współczesnej literaturze poświęconej kształtowaniu się świadomości ekologicznej nie podejmowano sprawy jej wewnętrznej struktury. Zapewne funkcjonowanie świadomości ekologicznej podlega takim samym prawidłowościom, jak funkcjonowanie świadomości społecznej.
W ogólnym zarysie można wyodrębnić świadomość ekologiczną potoczną, ideologiczną i naukową.
Potoczna świadomość ekologiczna kształtuje się głownie pod wpływem zasłyszanych opinii, poglądów i stereotypów, które nie tworzą zwartej całości. Zdecydowanie drugorzędną rolę w jej kształtowaniu odgrywa wiedza, najczęściej cząstkowa oraz własne doświadczenia. Świadomości potocznej najczęściej towarzyszy stan zafałszowanego postrzegania wzajemnej zależności między człowiekiem a środowiskiem.
Ideologiczna świadomość ekologiczna kształtuje się pod wpływem określonej ideologii i zwykle ma zabarwienie emocjonalne. Zawiera ona elementy wiedzy oraz ideologicznie uzasadnione poglądy, przekonania i opinie. Świadomość ta najczęściej przejawia się wśród działaczy ekologicznych ruchów społecznych, członków niektórych partii, osób głęboko związanych z określonym wyznaniem.
Naukowa świadomość ekologiczna kształtuje się głównie pod wpływem wiedzy i proekologicznego wychowania. Ważną rolę odgrywa także własne doświadczenie, natomiast zdecydowanie mniejszą – potoczne opinie, funkcjonujące stereotypy, przekazania ideowe i „modne” poglądy. Świadomość naukowa może przejawiać się na poziomie specjalistycznym, gdzie gruntownej wiedzy towarzyszą bogate doświadczenia, oraz na poziomie powszechnym, gdzie podstawą jest wiedza w sens teorii i praktyki.[4]
[1] B. Poskrobko, Z badań nad świadomością ekologiczną , „Aurora” 1997 nr 8, s. 33.
[2] T. Burger, Świadomość ekologiczna. Między lękiem a działaniem. Instytut na Rzecz Ekorozwoju. Raport 1/1992.
[3] T. Burger, Świadomość ekologiczna. Między lękiem a działaniem. Instytut na Rzecz Ekorozwoju. Raport 1/1992.
[4] K. Górka, B. Poskrobko, W. Radecki, Ochrona Środowiska. Problemy społeczne, ekonomiczne i prawne, Warszawa 1998, s. 30-32.