Jedną z modelowych sytuacji ludzkich przedstawianych przez literaturę jest nierozwiązywalny konflikt między wartościami i koniecznościami określającymi życie bohatera pozbawionego możliwości dokonania wśród nich jakiegokolwiek pomyślnego dla siebie wyboru.
Wszystkie bowiem działania prowadzą go do nieuchronnej katastrofy: śmierci lub ostatecznej klęski życiowej. Bohater sam – nieświadomie lub świadomie – sprowadza na siebie zgubę i niezależnie od siły charakteru, napięcia uczuć i woli, niezwykłości czynów i szlachetności intencji staje się zarazem ofiarą i winowajcą [1]. Daremność jego działań zdeterminowana jest bądź przez rządzące światem ludzkim siły wyższe – przeznaczenie, fatum, los, wyroki boskie, ślepe prawa natury (np. dziedziczność), bądź też przez równie odeń niezależne sprzeczności między racjami moralnymi, uczuciowymi, społecznymi, historycznymi, takimi jak np. konflikt między uczuciem a rozumem, honorem a miłością, obowiązkiem rodzinnym a narodowym, ideałem a życiem, jednostką a społecznością itp. Tragizm realizować się może w rozmaitych formach literackich, ale domeną jego jest przede wszystkim tragedia, w której obrębie stanowi kluczową zasadę konstrukcji losów bohatera oraz podstawowy czynnik kształtujący reakcje i przeżycia odbiorcy.
Tragedie Szekspira przedstawiają pewien etap w życiu jednego czy dwóch bohaterów pochodzących z wysokiego rodu, lub bohatera wybitnie zasłużonego, kończący się jego śmiercią. Bohaterami są ludzie nieprzeciętni, zdolni do głębokich przeżyć, uwikłani w konflikty, które przynoszą im cierpienie i ból.
Trzonem tragedii jest akcja wywodząca się z czynów występujących postaci, a źródłem czynów – charakteru bohaterów. Można wyróżnić dwa rodzaje konfliktu: zewnętrzny i wewnętrzny. Konflikt zewnętrzny wyrażony jest przez walkę dwóch stron- bohatera i jego wroga, wewnętrzny zaś istnieje w duszy bohatera, w której ścierają się dwie namiętności
Wszystkie tragedie Szekspira oparte są na określonym wzorcu moralnym. Wzorzec ten wywodzi się z tradycji chrześcijańskiej, w której Szekspir się wychował. Zło zostaje w końcu ukarane. Widać jednak, że zgodnie z duchem epoki, a może również wskutek przeżyć osobistych Szekspir ulegała nastrojom głębokiego smutku i zwątpienia. Dlatego ukazuje w swych tragediach potęgę zła, jego zdolność niszczenia szczęścia i całej natury ludzkiej.
Próba usunięcia zła łączy się z cierpieniem a nawet śmiercią. A chociaż człowiek upada pokonany przez zło – nigdy nie traci swojej godności, przeciwnie – często przez zło ją uzyskuje. Filozofia Szekspira nie jest pesymistyczna, ponieważ opiera się na wierze w człowieka, w możliwość jego moralnego odrodzenia. I choć potęgi zła Szekspir nie lekceważy, ukazując jego niszczycielskie działanie, to zarazem dowodzi, iż można skutecznie z nim walczyć, można je unicestwić.
Akcję tragedii szekspirowskich można podzielić na kilka etapów: ekspozycję, powstanie i rozwój konfliktu, kryzys i rozwiązanie. Zawartość poszczególnych etapów akcji jest czasem osłabiona przez wprowadzenie wątku historycznego lub kronikarskiego. Ekspozycje opracowane są po mistrzowsku. Treścią ich jest zazwyczaj wydarzenie o dużym ładunku dramatycznym. Są na ogół zwięzłe i przygotowują grunt powstania konfliktu. W tragedii szekspirowskiej są również wstawki humorystyczne, wnoszące pewne odprężenie. Widać tu wpływ dramatu popularnego, popularnego, w którym sceny poważne były przemieszane z komicznymi. Zestawienie tych dwóch stylów – tragicznego i komicznego, uwypukla tragizm sytuacji a zarazem pozwala spojrzeć na nie z pewnego dystansu.
Niektóre postaci przypominają upersonifikowane cnoty i występki z moralitetów, mimo że dramat szekspirowski jest dramatem świeckim. Włączenie scen poważnych, wręcz tragicznych do komedii, a komicznych do tragedii- to dziedzictwo dramatu popularnego, zaś język nonsensu, przeplatany maksymami z tradycji ludowych, jest kontynuacją języka występku z moralitetu.
Analiza tragedii Szekspira ukazuje wiele odmian w strukturze postaci. Struktura głównych postaci ma charakter dynamiczny, ponieważ następują zmiany natury moralnej, co uwidocznione jest w zachowaniu bohaterów. Zmiany te prowadzą do duchowego rozwoju człowieka lub upadku. W odróżnieniu od głównych bohaterów tragedii inne postacie zazwyczaj mają strukturę statyczną, oparta jednak również na wzorcu moralnym. Dzięki temu bohaterowie u Szekspira zyskują wymiar psychologiczny..
Tragedie Szekspira zaczynają się intrygą, która wywołuje inną, ta jeszcze inną, co doprowadza w końcu do katastrofy. Dramaty te opierają się na konflikcie wewnętrznym, bohatera rozdartego duchową walką i na konflikcie zewnętrznym, to znaczy zwalczających się dwóch przeciwstawnych idei.
Główne postaci na ogół same na siebie ściągają wyrok, walcząc z istniejącym porządkiem rzeczy, chcąc urzeczywistnić swe idee. Duże znaczenie w tragedii bohatera ma jakaś siła, która doprowadza do urzeczywistnienia planu, który w rzeczywistości nie jest jego planem. Bohater właściwie działa swobodnie, ale działalność ta sprawia, że staje się on skrępowany i ubezwłasnowolniony, zdany na los i na jakieś dziwne moce.
Wiodącym tematem Szekspirowskich dramatów jest namiętność. Mamy więc różnorodność ludzkiej duszy targanej niepokojami – żądzą władzy, miłością. Dramaty mówi też o przemijaniu życia i wartości doczesnych. Szekspir stara się przekazać nam, że człowiek stworzony jest do czynienia rzeczy dobrych i wszystkie odstępstwa od tego muszą doprowadzić do tragicznych skutków, są bowiem wbrew naturze. W utworach ukazany jest również konflikt między szlachetną naturą, a żądzami, które miotają człowiekiem. Ukazana jest tragedia szalonego człowieka, który za bardzo poddał się namiętności. Szekspir próbuje nam powiedzieć, że powinnością człowieka nie jest bierne poddanie się, tylko walka, czego przykładem może być słynne „Być czy nie być?”[2].
Dużą rolę w utworach Szekspira, tak jak i w naszym życiu, odgrywa los kierujący człowiekiem. Często daje się zauważyć kontrast między niemocą człowieka a wszechmocą losu. Przypadek jest czynnikiem doniosłym w życiu każdego z nas. Ludzie mogą tylko zapoczątkować bieg wydarzeń, ale nie mogą wszystkiego przewidzieć i nad wszystkim panować. Tak więc i przypadek może być przyczyną tragedii.
W utworach Szekspira, tak jak i w życiu jest zło, w najszerszym tego słowa znaczeniu: zły los, złe myśli, zły charakter, złe pobudki, złe otoczenie. Postacie nierzeczywiste, zjawy, wiedźmy, które wprowadza autor, nie są tylko urojeniami bohatera. Maja symbolizować złe wpływy zewnętrzne, złe siły, które nakłaniają człowieka do popełnienia występku. W „Makbecie” spotkanie głównego bohatera z trzema wiedźmami roznieca w nim żądzę władzy. Wiedźmy są symbolem podświadomych marzeń i pragnień bohatera.[3]
[1] Hamartia – wina tragiczna, błędne rozpoznanie i fałszywa ocena własnej sytuacji przez bohatera tragedii, który nieświadom istotnego sensu okoliczności, w jakich się znalazł, popełnia czyny prowadzące do dalszego zawikłania jego losu i do katastrofy.
[2] W. Szekspir, Hamlet, (przekład J. Paszkowski), Warszawa 2001, akt III, s. 1.
[3] J. Komorowski, „Makbet” Williama Shakespeare’a, Warszawa 1989, s. 27.