Początki klasztoru budowanych w regionie Gór Świętokrzyskich sięgają XII wieku, kiedy to na te tereny przybywali zakonnicy z Włoch, Burgundii i z Ziemi Świętej.
Benedyktyni
Na Łyścu, prawdopodobnie funkcjonowało miejsce kultu pogańskiego i tam własnie w latach 1125-1138 stworzono opactwo benedyktyńskie.
Według różnych źródeł już wcześniej byli tu mnisi (wg Jana Długosza opactwo benedyktyńskie na Świętym Krzyżu powstało w 1006 roku z fundacji Bolesława Chrobrego, 1000-lecie ruchu monastycznego obchodzono w 2006 roku). Klasztor jest miejscem wyjątkowym, tu przechowywane są relikwie Krzyża Świętego (drobinki krzyża, na którym skonał Jezus Chrystus).
Do połowy XVII wieku (do czasów potopu szwedzkiego w 1655 roku) Święty Krzyż uznawano za najważniejsze sanktuarium religijne w Polsce, a tzw. Drogę Królewską przeszli wszyscy polscy królowie, pielgrzymując do klasztoru. Spoczywają tu również wybitni Polacy, m.in. w barokowej kaplicy grobowej Oleśnickich pochowano Jeremiego Wiśniowieckiego (pogromcy Kozaków), ojca króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego.
Na przełomie XIX i XX wieku budynki klasztorne wykorzystywano jako więzienie (uznawane wówczas za najcięższe w Polsce). Także w trakcie okupacji hitlerowskiej (II wojna światowa) Niemcy przetrzymywali w więzieniu jeńców radzieckich.
Współcześnie gospodarują w klasztorze Misjonarze Oblaci Maryi Niepokalanej, a zwiedzać można muzeum misyjne z wieloma eksponatami z całego świata, Świętokrzyski Park Narodowy prezentuje Wystawę Przyrodniczo-Leśną Świętokrzyskiego Parku Narodowego.
W 2014 roku (prawie 100 lat po wysadzeniu wieży przez wojska austriackie) otwarto ponad 30. metrową wieżę klasztoru na Świętym Krzyżu. Wieża liczy około 13 m, a elementy hełmu mają prawie 21,5 m. Przy dobrej pogodzie z platformy widokowej będzie można zobaczyć odlegle o prawie 200 kilometrów Tatry.
Cystersi
Klasztory tych zakonników w obrębie regionu mieściły się:
- w Jędrzejowie (1141–49),
- w Wąchocku (1179),
- w Koprzywnicy (1185).
Cystersi, upowszechniając nowinki techniczne i nowości agronomiczne wpłynęli znacząco na rozwój przemysłu i rolnictwa. Ten zakon nazywany jest zakonem inżynierów.
Szczególne znaczenie historyczne (jako zabytek) ma opactwo wąchockie, gdzie obejrzeć można oryginalne wnętrza romańskie z XIII wieku, bogato zdobiony kapitularz z czterema filarami, dormitorium (sypialnia), fraternia (miejsce do pracy), karcer oraz kościół z transeptem czy jadalnia , mająca cechy dwóch epok.
W murach opactwa jest też kolekcja unikatowych zbiorów patriotycznych zgromadzonych przez księdza Walentego Ślusarczyka i eksponowanych niegdyś na plebanii w Nowej Słupi. W krużgankach klasztoru znajduje się urna z prochami Jana Piwnika „Ponurego”, partyzanta AK, walczącego w Górach Świętokrzyskich (na Wykusie).
Joannici
Zakon rycerski joannitów (inaczej szpitalników, kawalerów rodyjskich lub maltańskich) swą siedzibę miał pod Pińczowem w Zagości, a jego przedstawiciele przybyli z Ziemi Świętej w 1154 roku na zaproszenie księcia Henryka Sandomierskiego. Funkcjonowali na tym terenie przez ponad 150 lat opiekując się pielgrzymami i chorymi. Obecnie jest to jedyny zakon suwerenny, czyli mający swoje terytoria. Jako podmiot
prawa międzynarodowego posiada ambasadę w Warszawie.
Dominikanie
Kolejny z zakonów, który zagościł w regionie świętokrzyskim to dominikanie, których klasztor powstał w Sandomierzu, w 1226 roku, z fundacji biskupa krakowskiego Iwo Odrowąża, jako drugi po Krakowie. Zakonnicy tego klasztoru to misjonarze i doskonali kaznodzieje.