Topos rycerza w wybranych utworach literackich

Bibliografia podmiotowa:

Dumas A. Trzej muszkieterowie, Kraków 2006
Homer, Iliada, Warszawa 2005.
Homer, Odyseja, Wrocław 2003.
Pieśń o Rolandzie, (tłumaczenie T. Boy – Żeleński), Warszawa 1975.
Sienkiewicz H., Krzyżacy, Warszawa 1985.
Sienkiewicz H. Pan Wołodyjowski, Warszawa 1977.
Simpson M. Legendy arturiańskie, (tłum. M. Fabianowska), Warszawa 2000.

Bibliografia przedmiotowa:

Januszewski Tomasz, Słownik pisarzy i lektur dla liceum, Warszawa 2001.
Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny, Warszawa 1985, hasła: Sienkiewicz (t. II, 357 – 359);
Nosowska Marta, Leksykon motywów literackich, Bielsko – Biała 2004, hasło rycerz , s. 420-424.
Polańczyk D., Iliada, Warszawa 2005.
Cisak Anna, Żbik Maria, Słownik encyklopedyczny – Literatura powszechna, Wrocław 1999.

Ramowy plan prezentacji:

Wprowadzenie – społeczne usytuowanie rycerza.

Sylwetki rycerzy antycznych
niezwyciężony rycerz Achilles;
bohaterski obrońca Hektor;
chytry wojownik – Odyseusz;
gladiator Maximus z filmu Ridleya Scotta;
Rycerze średniowieczni – obrońcy wiary, króla i ojczyzny
wzorzec rycerza na przykładzie Rolanda;
Parsival jako jeden z rycerzy okrągłego stołu;
polskie rycerstwo średniowieczne w Krzyżakach – Jurand ze Spychowa, Zbyszko i Maćko z Bogdańca, postać historyczna – Zawisza Czarny;
negatywny obraz rycerzy w zakonnych płaszczach – Zakon Krzyżacki;
Rycerze Sarmaci
„pierwsza szabla Rzeczypospolitej” Michał Wołodyjowski;
Szlachetni rycerze cudzoziemcy
Ketling i Fulko de Lorche z powieści Sienkiewicza;
kawaler d’Artagnan i jego przyjaciele Atos, Portos i Aramis – bohaterowie powieści „Trzej muszkieterowie”;
Podsumowanie – ideał rycerza i jego działanie.

Teza: Literatura kreuje niezwykłe i różne postaci rycerzy

Rycerstwo jako stan ukształtowało sie w epoce średniowiecza. W średniowiecznym społeczeństwie feudalnym była to elitarna warstwa społeczna zajmująca się głównie wojowaniem, charakteryzująca się szczególnym trybem życia, zasadami moralnymi i ceremoniałem. Mianem rycerza możemy jednak określić bohaterów literackich innych epok odznaczających się w szczególny sposób odwagą , honorem, lojalnością, poświęceniem dla sprawy i swojego władcy, stawiających wyżej niż własne życie – walkę o wyznawane ideały. Można więc z powodzeniem użyć słowa rycerstwo w znaczeniu stylu życia – praktykowanego przez ludzi różnych epok – od antyku do czasów współczesnych.

Przykładem rycerza antycznego dzielnie walczącego pod Troją, jest Achilles. Już sama jego zbroja budzi popłoch w szeregach wroga. Dlatego zakłada ją przyjaciel Achillesa – Patrokles i … ginie.

Achilles jest przykładem rycerza nieugiętego, nieustraszonego, dzielnego i dumnego. Gdy zostaje mu odebrana branka Bryzejda, wycofuje się z walki i wówczas wydarza się nieszczęśliwy wypadek z Patroklesem[1]. By pomścić wiernego druha, dumny rycerz powraca do walki i zabija w pojedynku zabójcę przyjaciela – Hektora. Jest mściwy, więc grozi Hektorowi nie tylko śmiercią, ale i zniewagą – jego trup nie zostanie pogrzebany. Jednak Achilles, tak jak bywa okrutny, potrafi okazać też dobre serce. Gdy przybywa do niego król Troi, starzec Priam, ojciec Hektora i prosi o zwłoki syna, Achilles – groźny wojownik wzrusza się i zwraca mu ciało poległego.

Hektor – poległy w walce z Achillesem – to wzór obrońcy, który dzielnie walczy w obronie swego miasta – Troi. Zdaje sobie sprawę z przewagi mężnego Achillesa, mimo to staje z nim do walki, choć przed pojedynkiem ogarnia go lęk. W czasie walki wykazuje się męstwem i ginie. Kiedy Achilles grozi pohańbieniem jego zwłok, przed śmiercią, bohaterski obrońca Troi prosi, by Achilles, wydał zwłoki jego bliskim.

Nieco inny typ rycerza antycznego – odważnego, ale i mądrego, sprytnego, przebiegłego reprezentuje Odyseusz[2]. To jego pomysłem jest zdobycie Troi – wprowadzenie konia trojańskiego, w którego wnętrzu ukrywają się rycerze greccy. Sam jest także wśród nich, nie można więc odmówić mu mądrości ani odwagi. Po zwycięstwie nad Troją przez długie lata wraca do żony (Penelopy) i syna (Telemacha), ścigany gniewem bogów[3]. Przy okazji przeżywa wiele niebezpieczeństw, ale ostatecznie dociera do Itaki i wiernie czekającej na niego Penelopy.

Przykładem antycznego idealnego rycerza jest Maximus – bohater filmu „Gladiator”[4] w reżyserii Ridleya Scotta. Tytułowy bohater jest generałem wojsk cesarza rzymskiego Marka Aureliusza. Pewnego dnia powraca on do rodzinnego domu po kolejnej udanej wyprawie wojennej. Zazdrosny o jego wpływy u cesarza, dziedzic tronu, Kommodus (Commodus), zleca zabójstwo generała i jego rodziny. Cudem unikając śmierci, Maximus trafia do niewoli, gdzie szkolony jest na gladiatora. Zyskuje ogromną popularność, wie bowiem, że jedyną potęgą większą od władzy cesarza jest wola ludu, dlatego też aby dokonać zemsty, musi stać się największym bohaterem imperium. Wraca do Rzymu, chcąc pomścić morderstwo syna i żony. Ginie w wygranej, choć nieuczciwej walce z Commodusem. Po śmierci trafia do raju, gdzie spotyka swoją ukochaną żonę i syna. Maximus to ucieleśnienie rycerskich cnót. Stawiał wyżej wyznawane ideały niż własne życie. Generał – Maximus stał się więc niewolnikiem, jako niewolnik – stał się gladiatorem, jako gladiator stał się królem ludu, który sprzeciwił się cesarzowi.

Średniowiecze ukształtowało wzorzec osobowy rycerza idealnego. Jego doskonałą realizacją jest starofrancuska Pieśń o Rolandzie. Rycerz taki wiernie służy swemu władcy[5], Bogu (oczywiście chrześcijańskiemu) i ojczyźnie (w tym przypadku „słodkiej Francji”).

Taki rycerz jak Roland bardziej niż życie, zdrowie i bezpieczeństwo swoje i bliskich ceni honor. Jest odważny, dumny, nieustraszony. Dowodzi strażą tylną wojsk Karola Wielkiego. Mimo iż ma róg, którym może dać znak, gdy wpada w zasadzkę Saracenów, nie wzywa pomocy. Przez to gubi (traci) swoje wojska, przyjaciela Oliwiera, który doradzał mu wezwanie odsieczy, kiedy jeszcze był na to czas. Roland ginie, ale umiera jak prawdziwy rycerz, zabijając dziesiątki pogańskich Saracenów i mo9dląc się do Boga. Scena jego śmierci na wzgórzu stylizowana jest na śmierć Chrystusa.

Roland zostaje pomszczony przez swego króla, a zdrajca, przez którego Roland wpadł w zasadzkę, Ganelon, zostaje ukarany.

Inni średniowieczni rycerze przedstawieni w zabytkach literatury to król Artur i jego rycerze, utrwaleni w opowieściach o królu Arturze i rycerzach okrągłego stołu. Bohaterowie tychże opowieści spełniają wymogi ideału rycerza. Cechuje ich odwaga, cnota, honor i pogarda dla zdrady. Wszyscy są przez króla Artura traktowani jednakowo, czego dowodem jest Okrągły Stół, przy którym obradują i opowiadają swoje rozliczne przygody. Jest rzeczywiście o czym opowiadać: wojny, turnieje, poszukiwanie skarbu, tzw. św. Graala, tj. zaginionego pucharu z przechowywaną krwią Chrystusa[6]. Istotną rolę w życiu bohaterów odgrywa również szacunek dla kobiet: przysięgli przecież nigdy żadnej nie skrzywdzić, bronić ich sławy i życia, zawsze przyjść z pomocą.

Chciałbym przedstawić sylwetkę Parsival [7] – jest jednym z trzech rycerzy okrągłego stołu którzy odnaleźli kielich – święty Graal. Istnieje prawdopodobieństwo, że jest za synem sir Gawaina i pani Rionel. Został on wychowany przez matkę w puszczy czy tez w lesie, a dala od z dala od świata, a zwłaszcza z dala od wojennego i rycerskiego rzemiosła. Podczas jednego z polowań ujrzał rycerzy i był zachwycony widokiem. Rozmowa z Lancelotem zadecydowała o wyborze życiowej drogi, zapragnął zostać rycerzem. W czasie podróży do zamku Camelot Perceval poznał Blanchafor, jedną z kapłanek Graala (dziewic graalowych). Matka radziła mu, jak ma postępować, ale kierował się jej radami tak naiwnie, że robił jedynie zamieszanie. Ponieważ nie zadał we właściwym czasie Pytania Graala (dokładniej – o Graala) i przez to nie uzdrowił ziemi jałowej, musiał przeżyć wiele przygód. Dopiero gdy zakochał się w pewnej dziewczynie, miłość przypomniała mu, kim jest i jaki jest prawdziwy cel jego poszukiwań – znalezienie Graala i zadanie pytania.

Pasifala uważam za najciekawszą postać spośród rycerzy okrągłego stołu, jest w pełni oddany temu co robi, wierny swej pani serca i zasadom prawdziwego rycerz godnego odnalezienia prawdziwego Graala.

Polskie rycerstwo średniowieczne opisał Henryk Sienkiewicz w historycznej powieści Krzyżacy. Wśród bohaterów są wspaniali rycerze, między innymi okrutny Jurand ze Spychowa – mszczący się za swe krzywdy na Krzyżakach, jak również główni bohaterowie – Zbyszko i Maćko z Bogdańca oraz postaci historyczne, np. Zawisza Czarny[8].

Polskie rycerstwo w powieści jest idealizowane, wszyscy polscy rycerze są niezwykle silni, odważni i pracowici. Są patriotami gotowymi bić się za ojczyznę , przy tym bezwzględnie przestrzegają kodeksu rycerskiego. Jeśli mu, nawet nieświadomie uchybią, Jak Zbyszko , atakując posła (Kuno von Lichtenstein), są gotowi oddać się pod sąd. Podobnie jak Roland, bardziej od życia cenią honor.

Inaczej ukazani zostali w powieści Sienkiewicza Krzyżacy. Nazywają się chrześcijanami i rzekomo nawracają pogan na chrześcijaństwo, faktycznie jednak łupią, palą, mordują i to nie tylko pogańskie wsie. Napadają nawet na domy rycerzy, takich jak groźny i dumny Jurand ze Spychowa, któremu zabijają żonę, a później w akcie zemsty porywają córkę.

Ukazany w powieści Zygfryd de Lowe jest okrutnikiem, to on znęca się nad Jurandem i jego córką. Prawdopodobnie nie przestrzega też zakonnych ślubów czystości, bowiem wszystko wskazuje na to, że jest ojcem rycerza krzyżackiego Rotgiera., a wspomniany wcześniej poseł krzyżacki Kuno von Lichtenstein, przypadkowo zaatakowany przez Zbyszka z Bogdańca – jest butny i bezduszny, nie umie wybaczyć pomyłki, składa do króla skargę i domaga się śmierci młodego rycerza.

Chciałbym też przedstawić rycerzy Sarmatów, wierzących w szczególną misję Polaków, rzekomych potomków starożytnego ludy Sarmatów[9]. Walczą z wrogami Polski, między innymi z niewiernymi Turkami i Tatarami. Rycerzy Sarmatów odnajdujemy w Trylogii Henryka Sienkiewicza. Szczególną uwagę warto zwrócić na „pierwszą szablę Rzeczypospolitej” Michała Wołodyjowskiego, którego Sienkiewicz nazwał „Hektorem kamienieckim” , czyniąc z niego reprezentanta epoki i zapewniając mu uniwersalne trwanie.

Wołodyjowski to prawy Polak, patriota, dzielny rycerz, odważny i karny. Mistrz w pojedynkach i na polu bitwy, szczególnie w prowadzeniu walk podjazdowych, niezrównany szermierz i dowódca. Jego wrodzona dobroć, łagodność i życzliwość zjednują mu przyjaciół. Cieszy się szacunkiem i zaufaniem swoich żołnierzy. Jego odwaga i waleczność znane były w całym kraju. Toczył boje jedynie w słusznych sprawach, to typowy reprezentant XVII-wiecznej szlachty kresowej, przyzwyczajony od najmłodszych lat do trudów wojennych.

Ginie w obronie Rzeczypospolitej, broniąc Kamieńca woli wysadzić się wraz z przyjacielem w powietrze, by nie oddać zamku Turkom. Czyni to zgodnie ze złożonym ślubem. Indywidualne szczęście składa na ołtarzu ojczyzny.

Na zakończenie chciałbym jeszcze przedstawić wybrane sylwetki szlachetnych rycerzy cudzoziemców. W Krzyżakach tę rolę odgrywa rycerz Lotaryngii, pan Fulko de Lorche, honorowy, prawdomówny, szlachetny, niestety naiwny rycerz. Przybywa on pomagać Krzyżakom w walkach z niewiernymi Litwinami i Żmudzinami (tak przedstawiają ich bracia zakonni). Z ciekawości trafia też na Mazowsze, gdzie spodziewa się naiwnie zyskać sławę, zabijając smoka i ratując cudną dziewicę. Jest bardzo kochliwy i oddaje hołd coraz to nowym damom serca.

Drugi obraz szlachetnego rycerza cudzoziemca spotykamy w Trylogii. To dzielny, honorowy i elegancki Szkot – umiejący prawić komplementy płci pięknej, przyjaciel Wołodyjowskiego – Ketling. Mimo wielu komplikacji (wybranka jest też ukochaną Wołodyjowskiego) żeni się z panną Krzysią. Polskę traktuje jak przybraną ojczyznę. Wraz z panem Michałem ginie honorowo w twierdzy Kamieniec Podolski, zdobytej przez Turków.

Trzej muszkieterowie[10] to najsłynniejsza powieść pióra Aleksandra Dumas (ojca), której akcja toczy się w XVII wieku, za panowania Ludwika XIII. Bohater książki, ubogi gaskoński szlachcic d’Artagan i jego trzej przyjaciele: Atos, Portos i Aramis przeżywają mnóstwo zaskakujących przygód w świecie pełnym intryg, pojedynków, zdrad i miłosnych namiętności. Ze wszystkich opresji wychodzą obronną ręką, bowiem postępują wedle skutecznej zasady: „Jeden za wszystkich, wszyscy za jednego!” Wspólnie walczą z wszechmocnym kardynałem de Richelieu broniąc honoru królowej Anny Austriaczki. Przykładem jest wspólna wyprawa do Londynu, w celu odzyskania jej naszyjnika, który dała jako prezent miłosny księciu Buckingham. Dzięki niezwykłej przebiegłości, odwadze i solidarności udaremniają spisek kardynała, zagrażający dobremu imieniu królowej.

W wymienionych utworach krystalizuje się cały szereg idealnych właściwości rycerzy, które razem można nazwać etosem rycerskim. Wśród całego zespołu wartości, powszechnie przyjętych i akceptowanych przez uczestników kultury rycerskiej należy wymienić: odwagę, bowiem rycerz miał być przede wszystkim być nieustraszony i dawać wzór odwagi osobistej. Następną cechą jest miłość. Rycerz doskonały miał nieomal obowiązek być zakochanym. Adoracja damy mogła dotyczyć tylko kobiety ze swojej klasy. Miłość rycerska powinna być wierna i zdolna do przezwyciężania wszelkich przeszkód. Związek rycerza z damą jego serca to najważniejszy z ideałów ukazanych w romansach rycerskich.

Wierność i przyjaźń to także cechy przypisane rycerzom. Choć stanowili oni we własnym mniemaniu elitę i konkurowali bezustannie ze sobą o sławę, miłość kobiet, pierwszeństwo na każdym polu, to jednak łączyło ich poczucie solidarności i wzajemnej uczciwości. Przysięga, dotrzymywanie danego słowa, zasadniczo stawianie zawsze wyżej od korzyści materialnych ideałów – są to wartości stale akcentowane w literaturze obrazującej rycerzy średniowiecznych.

Cechą wyróżniającą rycerza jest również sława i nadzwyczajne cele walki. Literatura średniowieczna przedstawia rycerzy starających się osiągnąć jakieś zupełnie nadzwyczajne cele (np. poszukiwanie św. Graala).

Z obrazem idealnego rycerza silnie związana była fizyczna jego postać. Miał być piękny, zawsze promieniować wdziękiem i urodą, ubierać się w stroje wyszukane, dbać o klejnoty, nawet jego zbroja i uprząż konia powinna być obsypana drogimi kamieniami. Rycerz idealny jawił się jako wysoki i silny: przecież jego zbroja miała ważyć 60 do 80 kilogramów, powinien moc swoją przejawiać już od dziecka (w powieści Krzyżacy Henryka Sienkiewicza rycerz Zbyszko z Bogdańca potrafił już w młodym wieku tak ściskać gałąź drzewa, że sok z niej wyciskał i tak korbą kuszy zakręcał, że nawet dorosły by nie potrafił lepiej tego zrobić).

Podsumowując należy stwierdzić, że są wśród literackich rycerzy bezdyskusyjne wzory – są tez osoby skomplikowane. Uczyć się można od takich i takich, a wątpliwości – to też nauka. Można na ich przykładzie budować własne systemy. Warto zastanowić się czy jesteśmy w stanie być współczesnymi rycerzami? I bez znaczenia jest, że zbroja z mody wyszła, a miecze oglądamy w muzeum. Jeśli w swoim kodeksie umieścimy honor, wierność słowa, wierność kobiecie i przyjacielowi oraz odwagę – to można stwierdzić, że topos rycerza przetrwał wieki.

[1] W różnych wydaniach – Patroklosem, Patroklem.

[2] Nazywany też Odysem, Ulissesem.

[3] Za zabicie cyklopa.

[4] Reżyseria: Ridley Scott, obsada: Russell Crowe – Maximus, Connie Nielsen – Lucilla, Joaquin Phoenix – Commodus, Richard Harris – Marek Aureliusz, rok produkcji: 2000.

[5] W przypadku Rolanda to Karol Wielki, władca idealny – kolejny średniowieczny wzorzec.

[6] Jest to symbol religijności epoki, a także symbol poszukiwania przez człowieka najwyższych wartości, szczęścia, odpowiedzi na pytania o charakterze egzystencjalnym.

[7] Perceval – Parsirfal.

[8] Zawisza Czarny z Garbowa herbu Sulima (ok. 1380-1428), sławny polski rycerz, niepokonany w licznych turniejach, symbol cnót rycerskich. Starosta kruszwicki od roku 1417, starosta spiski od 1420. Wielokrotnie brał udział w wyprawach przeciwko Turkom, występując wraz ze swym bratem Farurejem w szeregach rycerstwa europejskiego, ściąganego na te wyprawy przez króla Węgier, Zygmunta Luksemburskiego, z którego dworem był przez lata silnie związany. Na wieść o szykującej się ostatecznej rozprawie z Krzyżakami powrócił do kraju. Po bitwie pod Grunwaldem, w której brał czynny udział (niewykluczone, że to właśnie Zawisza w krytycznym momencie bitwy uratował królewski sztandar, choć nie ma na to wyraźnych dowodów) wystąpił Zawisza z propozycją zawarcia pokoju między królem polskim i królem węgierskim Zygmuntem Luksemburskim – (układ w Lubowli w 1411). W 1412 r. uczestniczył wraz z królem Władysławem Jagiełłą w uroczystym zjeździe monarchów w Budzie, występując również jako uczestnik zorganizowanego przy tej okazji wielkiego turnieju rycerskiego.

[9] Sarmatyzm – barokowa formacja kulturowa w Polsce od końca XVI do schyłku XVIII w. Opierał się na micie, jakoby szlachta polska miała pochodzić od Sarmatów – starożytnego ludu zamieszkującego początkowo między Dolną Wołgą a Donem. Po Sarmatach szlachta miała odziedziczyć umiłowanie wolności, gościnność, dobroduszność, męstwo oraz odwagę. Odegrał on ważną rolę w barokowej literaturze polskiej i miał przemożny wpływ na kształtowanie umysłowości, obyczajowości i ideologii polskiej szlachty.

[10] Pierwsza część słynnej trylogii z 1844 roku, następne części to: W dwadzieścia lat później i Wicehrabia de Bragelonne.

[Mateusz K]