„Treny” Jana Kochanowskiego

Cykl poetycki, przeciwstawiający się dotychczasowe wizji  harmonijnego świata obecnej w utworach Jana Kochanowskiego.

Podlega w „Trenach” weryfikacji w zetknięciu z doświadczeniem śmierci. Rozum okazuje się bowiem bezradny wobec uczuć , które towarzyszą odejściu najbliższej osoby, zwłaszcza dziecka.

Poeta (ustami narratora) wyraża swój ból po stracie wdzięcznej córeczki, przestawia kolejne fazy narastającego bólu. W niektórych trenach występują motywy greckie, mityczne (np. Charon, przewoźnik dusz) czy  Persefona.

Córeczce Urszuli, zmarłej w wieku trzech lat (1579), poeta poświęcił jedno z najbardziej znanych swoich dzieł, cykl 19 „Trenów” (1580). To własnie w tych utworach czytelnik znajdzie nieznane dotychczas w poezji Kochanowskiego nowe obszary doświadczenia emocji.

“Treny” są dramatyczną relacją o duchowych i filozoficznych perypetiach człowieka i artysty renesansowego i w ten sposób stają się poetyckim traktatem moralno-filozoficznym.

Uznawane są jako świadectwo kryzysu światopoglądowego poety i jako niezwykły pomnik żucia rodzinnego.

Bohaterowie:

  • Urszulka, mała trzyletnia córka poety, uzdolniona, w której poeta widział swoją następczynię, wyidealizowana przez twórcę,
  • Ojciec – rozpaczający po stracie dziecka (nie tylko Urszulki, ale także Hanny), załamany i wątpiący, przeżywającego kryzys światopoglądowy, a także filozof, który dostrzegł, że dotychczasowe zasady (stoicyzm, epikureizm) rozsypują się w bezpośrednim zetknięciu z osobistą tragedią.

Dla interpretacji „Trenów” istotny jest fakt, że tworzą one zwartą całość, podobnie jak klasyczna struktura utworu żałobnego:

  • Prezentacja opłakiwanej osoby (Exordium, czyli początek), ,
  • Obraz straty poprzez przedstawienie zalet zmarłej (Laudacja, czyli pochwała),
  • Żal, tęsknota i ból po stracie ukochanej osoby (Komploracja, czyli lament),
  • Pocieszenie (Konsolacja, czyli pociecha),
  • Pouczenie, nauka (Exhortacja, czyli zachęta).

Według wielu komentatorów”Treny” to wyraz kryzysu renesansowej wizji świata, postrzeganego jako harmonijny i doskonały. Ten obraz ulega zachwianiu, tak jak i wyznawany do tej pory system wartości. Ból wymusza niejako stawianie pytań o cel istnienia.

W „Trenach” poeta prezentuje postawę człowieka przepełnionego bólem i zwątpieniem, gdzie rozum pozostaje bezradny wobec żałoby.

Jan Kochanowski wprowadził do  polskiej tren wywodzący się z tradycji antycznej. Zgodnie z tą tradycją treny służyły opłakiwaniu wielkich tego świata (królów, bohaterów), natomiast poeta poświęcił je swemu ukochanemu dziecku. Tematem rozważań uczynił przeżycia osobiste.

  • Tren I  („Wszytki płacze, wszytki łzy Heraklitowe…”), inwokacyjny, przedstawienie sytuacji: śmierć córki, okrucieństwo tego zdarzenia,
  • Tren II („Jeslim kiedy nad dziećmi piórko miał zabawić…”), wstępny, poeta wyjaśnia okoliczności powstania cyklu, który narodził się z głębokiego uczucia; zapowiada temat – żal za Orszulką i skargi na okrucieństwo śmierci,
  • Tren III („Wzgardziłaś mną, dziedziczko moje ucieszona!…”), otwiera dzieło, rozwija wątek płaczu nad grobem wdzięcznej dziewczyny,
  • Tren IV („Zgwałciłaś, niepobożna Śmierci, oczy moje…”), otwiera wątek śmierci, skarga na “srogość ciężkiej Prozerpiny”,  przywołanie mitu o Niobe, która “patrząc na martwe ciało swoich najmilejszych dziatek – skamieniała”,
  • Tren V ( „Jako oliwka mała pod wysokim sadem”), wątek liryczny, homeryckie porównanie: śmierć Urszulki przyrównana do uschnięcia drzewka oliwnego, przypadkiem podciętego przez ogrodnika, podkreślenie delikatności, wątłości dziecka, apostrofa końcowa do “złej Persefony”,
  • Tren VI ( „Ucieszna moja Śpiewaczko! Safo słowieńska”), żal nad utratą “dziedziczki lutni”, małą poetką (apostrofa “Ucieszna moja śpiewaczko !Safo słowieńska!”),  zdrobnienia i epitety (“ucieszne gardziołko”, “wdzięczna szczebiotka”) skontrastowane ze srogością śmierci, przypomnienie ostatnich chwil życia i ostatnich, poetyckich, słów przed zgonem,
  • Tren VII („Nieszczęsne ochędóstwo, żałosne ubiory”, arcydzieło poetyckie,  pozostałe po córeczce ubiory przywodzą poecie właściwe ich przeznaczenie w zestawieniu z ich obecną bezużytecznością. Potęguje to uczucie żalu, szczególnie mocno uwydatnia się rozbieżność między żywionymi przez rodziców nadziejami co do przyszłości córki a rzeczywistością, rysy obyczajowe (wyprawa, szczegóły stroju), zdrobnienia, spieszczenia, wykrzykniki, peryfraza (“sen żelazny, twardy, nieprzespany”), tren bardzo bezpośredni i szczery, w lirycznym monologu poeta stwierdza, że nie spełniły się nadzieje rodziców na piękną przyszłość córki,
  • Tren VIII („Wielkieś mi uczyniła pustki w domu moim”),  rozpoczyna się apostrofą (bezpośredni zwrot do osoby), ilustruje kontrast pomiędzy dawną żywością domu a obecną pustką: “Wielkieś mi uczyniła pustki w domu moim”, “Pełno nas, a jakoby nikogo nie było:/ Jedną maluczką duszą tak wiele było”,
  • Tren IX (Kupić by cię, Mądrości, za drogie pieniądze!”), refleksyjny poddaje w wątpliwość wartość Mądrości, która winna uzbroić człowieka na wszystkie przeciwności losu, stanowi polemikę z tezami filozofii stoickiej,
  • Tren X („Orszulo moja wdzięczna, gdzieś mi się podziała?”),uczucie żalu dochodzi do szczytu i zmienia się w rozpacz. Poecie brak siły do rozpamiętywania przymiotów dziecka, pozostaje rozpaczliwa świadomość, że Urszulki nie ma i nie wiadomo nawet, co się z nią dzieje, cały wiersz składa się z szeregu zdań pytających, właściwie retorycznych, pytania te oddają rozterkę duchową poety, załamanie jego dotychczasowych przekonań i wierzeń, poszukuje córki w niebie chrześcijańskim i pogańskim, mitologicznym, a nawet w baśniowych krainach, rozpacz doprowadza go nawet do zwątpienia w nieśmiertelność ludzkiej duszy,
  • Tren XI („Fraszka cnota!” powiedział  Brutus porażony”), kiedy runęła wiara w skuteczność cnoty, dobroci, a nawet pobożności, zbliżenie do granic bluźnierstwa: “Kogo kiedy pobożność jego ratowała?”, zwątpienie w sprawiedliwość boską, rozpad filozoficznych i religijnych ideałów,
  • Tren XII („Żaden ojciec podobno barziej nie miłował…”), bolesne rozpamiętywanie zmarłej jako ideału dziecka: “Ochędożne, posłuszne, karne, nie pieszczone, / Śpiewać, mówić rymować jako co uczone”, informacja o wieku (“więcej nad trzydzieści miesięcy nie miała”), porównanie dziecka do kłosu, który upadł “żniw nie doczekawszy” (symbolika),
  • Tren XIII („Moja wdzięczna Orszulo, bodaj ty mnie była…”), kolejny wybuch boleści: “Moja wdzięczna Orszulo, bodaj ty mnie była/ Albo nie umierała lub się nie rodziła!”, przywołanie sytuacji położenia kamienia nagrobnego, tekst inskrypcji nagrobnej,
  • Tren XIV („Gdzie te wrota nieszczęsne, którymi przed laty…”), motyw mitologicznej wędrówki Orfeusza do Hadesu (cierpiący ojciec idący do podziemi, by uprosić Plutona o oddanie zmarłej),
  • Tren XV („Erato złotowłosa i ty, wdzięczna lutni..”), apostrofa do lutni (symbol natchnienia poetyckiego) i do Erato (muzy poezji lirycznej), odwołanie do mitu o Niobe,
  • Tren XVI („Nieszczęściu k’woli a swojej żałości…”), ostateczna rozprawa z filozofią stoicką i z Cyceronem (filozofia musi zamilknąć w zetknięciu z życiem i cierpieniem), jedynym lekarstwem pozostaje czas,
  • Tren XVII  („Pańska ręka mię dotknęła…”), ma charakter psalmiczny, modlitewny, jest lamentacją, ból trwa i jest trudny do zniesienia, rozum nie jest w stanie odczytać boskich zamysłów,
  • Tren XVIII („My, nieposłuszne, Panie, dzieci Twoje…”), ma charakter psalmiczny, modlitewny, stanowi swoiste wyznanie wiary: człowiek jest grzeszny i tylko w miłosierdziu bożym (“Użyj dziś Panie nade mną litości”) upatruje litości,
  • Tren XIX albo Sen („Żałość moja długo w noc oczu mi nie dała…”), tren ostatni, w którym poeta otrzymuje pocieszenie (konsolacja) z ust zmarłej matki, objawiającej mu się we śnie z Urszulką na ręku, wyjaśnia ona synowi, iż dziecko dzięki swej śmierci uniknęło namiętności i cierpień życia, zyskało wieczny duchowy spokój.
  • Epitafium Hannie Kochanowskiej.W czasie, gdy pierwsze wydanie „Trenów” było już gotowe do druku, zmarła druga córka Jana Kochanowskiego, Hanna. Poeta poświęcił jej czterowersowe epitafium, dodane w ostatniej chwili na końcu cyklu.

Każdy z „Trenów”  wyraża inne stadium żałoby:

  • Tren I,II – ogrom straty, której doświadcza ojciec,
  • Tren III,IV, V – żal, pretensje do śmierci, sprzeciw wobec utraty ukochanego dziecka,
  • Tren VI – pochwała zmarłej,
  • Tren VII, VIII – poczucie pustki po stracie Urszulki,
  • Tren IX, X, XI – zwątpienie w ludzką mądrość, w istnienie po śmierci, w sens życia,
  • Tren XII, XII – ponowne podkreślenie straty,
  • Tren XIV, XV, XVI, XVII  nowy emocjonalny wyraz bólu i żałoby,
  • Tren XVIII, XIX – postawa pokory i zgody na los, wiara, która przynosi pocieszenie.

„Treny” to dzieło znakomite, pełne artyzmu, stanowiące kunsztownie zbudowany cykl.