Klasyfikacje zabawek i zabaw opierają się na różnych kryteriach, nie zawsze spójnych i jednorodnych. Pierwszą klasyfikację zabawek opracowano we Francji na użytek ich producentów[1]. W literaturze przedmiotu znaleźć możemy podział zabaw na: „dziedziczne, naśladowcze i wyobraźni, albo ogólne (sensoryczne, motoryczne, psychologiczne), wzruszeniowe i funkcjonalne (ćwiczenia, walki, zabawy towarzyskie, rodzinne, naśladowcze itp.). Charlotte Buhler wyróżniała zabawy: funkcjonalne, receptywne i konstrukcyjne, natomiast Stefan Szuman podaje 1) ruchowe, funkcjonalne, manipulacyjne, 2) tematyczne, 3) konkurencyjne, 4) kolektywne (z regułą lub bez)[2].
Przeglądu rodzajów zabaw dokonała także Małgorzata Marchewa-Pichlińska wskazując na „zabawy manipulacyjne, tematyczne, konstrukcyjne, dydaktyczne, ruchowe, twórcze (zajęcia artystyczne)”[3]. Maria Przetacznik-Gierowska przyjmuje natomiast układ chronologiczny rozwoju zabaw u dzieci i wymienia kolejno: „zabawy manipulacyjne, zabawy funkcjonalne, zabawy tematyczne, zabawy konstrukcyjne, zabawy i gry zespołowe, zabawy i gry dydaktyczne”[4]. Jeszcze inny podział zabaw zaproponował Jean Piaget wyróżniając „zabawy-ćwiczenia, zabawy symboliczne oraz zabawy z regułami”[5].
Każda z wymienionych klasyfikacji opiera się na licznych badaniach i doświadczeniach, które leżą u podstaw większości klasyfikacji akcesoriów zabawowych – zabawek. Takie podejście do klasyfikacji jest charakterystyczne dla pedagogów i psychologów, którzy podporządkowują je określonym celom dydaktycznym bądź edukacyjnym. Zabawa i zabawka jest w tym przypadku jedynie metodą realizacji określonego celu dydaktycznego. Często cel taki, realizowany nieumiejętnie przez nauczyciela, traci walory zabawowe i staje się zwykłym męczącym zajęciem szkolnym[6].
Inny nieco kierunek prezentują etnolodzy traktując zabawę jest jako zjawisko kulturowe i ludyzm[7] jako cechę biologiczną, która jest jedynie podłożem dla tworzenia różnych sytuacji społecznych i wytworów klasyfikowanych jako elementy kultury ludycznej. Kultura ludyczna jest tu rozumiana w wąskim zakresie, podobnie jak różne inne kultury: kultura bycia, kultura artystyczna, kultura teatralna, kultura literacka itp. Zabawki – wytwory tego rodzaju kultury – są przedmiotami wykonanymi celowo dla zabawy i wówczas rozumiane są jako oznaka zabawy. Są więc nie tylko przedmiotem – symbolem wskazującym na fakt, iż posiadanie go i aktualne manipulowanie wiązane jest z rodzajem lub formą zabawy [8].
Według Ryszarda Zięzio najprostszym i najbardziej optymalnym sposobem ustalenia kryterium klasyfikacji zabaw i zabawek jest ustalenie naczelnej zasady funkcjonalnej danej czynności zabawowej. Przyjmując bowiem rozumowanie, że wszelkie zjawiska kulturowe mają mniej lub bardziej czytelny cel lub pełnią określoną edukacyjną, socjalizującą itp., czyli w potocznym rozumieniu służą nabywaniu kompetencji kulturowej, zabawa jest również celowa, realizuje bowiem pewne cele adaptacyjne jednostki do grupy społecznej i wprowadza ją w procesy zbiorowe życia. Z tego punktu widzenia Ryszard Zięzio dzieli przedmioty zabawowe na:
- zabawki (przedmioty stworzone w celach zabawowych, wskazujące jednoznacznie na ich przeznaczenie ludyczne, niezależnie od ich wtórnych asocjacji),
- akcesoria zabawowe (przedmioty tworzone do określonych form zabawowych lub dydaktycznych, następuje tu przesunięcie naczelnej zasady funkcjonalnej, która jest wyraźnie zaprogramowana wcześniej i przedmiot zabawowy jest w swej funkcji naczelnej tworzony wtórnie),
- atrybuty (przedmioty, które w swej treści symbolicznej są już obdarzone przez kulturę jakąś wartością, np. strój królewski, sutanna, berło, order, itp., i w procesach uludyczniania bądź karnawalizacji nabyły znaczenia wtórnego, np. strój błazna, strój karnawałowy, kula czarodziejki, a człowiek bawiąc się kreuje zabawę i przynależne jej przedmioty w każdorazowym akcie ludycznym)[9].
Przyjmując ten tok rozumowania zabawki podzielić można na cztery podstawowe kategorie funkcjonalne:
- zabawki konstrukcyjne,
- zabawki lokomocyjne,
- zabawki dźwiękowe,
- zabawki morficzne[10].
Kreowanie zabawek bardziej skomplikowanych polega nie na tworzeniu nowych pod względem funkcjonalnym zabawek, lecz na hierarchicznym łączeniu poszczególnych funkcji podstawowych lub przetworzeniu ich formy zewnętrznej w zależności od możliwości technicznych lub technologicznych.
Zbudowanie jednolitej koncepcji klasyfikacji zabawek jest dość skomplikowane i wymaga wielu badań, jednak już w tej chwili można podać, iż zabawki w ten sposób dzielone można na niższych poziomach funkcjonalnych dzielić na plastyczne i statyczne, proste i złożone, naturalne i instrumentalne figuratywne i fikcyjne (wyobrażeniowe) itd.
Nieco inną klasyfikację przyjąć można w stosunku do sprzętu zabawowego, który współcześnie stanowi bardzo bogatą grupę akcesoriów gier sportowych, planszowych, strategicznych, rekwizytów dydaktycznych, metodycznych, sprzętu mechanicznego, elektrycznego, elektronicznego. Inną klasyfikację zabawek stosuje się przy ich produkcji i dystrybucji biorąc pod uwagę bogactwo asortymentowe, a jeszcze inną w przypadku zabawek ludowych, gdzie podział opiera się na surowcach, z których są wykonane[11].
Klasyfikując zabawki można podzielić je na pewne grupy i wyróżnić:
- Zabawki manualne (kredki, flamastry, farby, sztalugi, kolorowe papiery, plastelina, ciastolina, glina, zestawy do robienia odlewów gipsowych itp.; wykorzystywać można je do ćwiczeń wspomagających sprawność manualną oraz twórczość dzieci będącą sposobem wyrażania uczuć, pragnień a także lęków i obaw),
- Zabawki muzyczne ( tamburyny, bębenki, cymbałki, mini-perkusje, itp., przy wykorzystaniu których hałas staje się sposobem wyrażania ekspresji),
- Zabawki dla majsterkowicza (zestawy klocków lego, duplo, drewnianych, korale do nawlekania na sznurki, zestawy małych narzędzi, puzzle składające się z dużych elementów usprawniających ręce malucha, zestawy do budowania, których poszczególne elementy można skręcać i dopasowywać do siebie, zestawy do układania obrazków, ćwiczące umiejętność logicznego myślenia – ćwiczące wyobraźnię przestrzenną, umiejętność logicznego myślenia, sprawność rąk, a także cierpliwości w docieraniu do celu),
- Zabawki wspomagające wyobraźnię (stetoskop, fartuch lekarza, kasy sklepowe, strój policjanta, strażaka, telefony, miniaturowe przedmioty codziennego użytku, dzięki którym dzieci mogą wcielać się w role),
- Lalki, misie, przytulanki, które bardzo często stają się dla dzieci uosobieniem ważnych dla nich osób,
- Gry, do których zalicza się gry towarzyskie, zręcznościowe, słowne (wyliczanki, rymowanki, kalambury), uczące poszanowania zasad, zręczności i cierpliwości, woli wygrywania i umiejętności przegrywania,
- Zabawki sportowe (drabinki, zjeżdżalnie huśtawki, piaskownice, skakanki, obręcze, wrotki, rolki, które służą do zabaw na powietrzu, rozwijają sprawność ruchową dzieci mobilizują do biegania, wspinania się, czy utrzymywania równowagi).
[1] K. Kabacińska, Zabawy…, wyd. cyt., s. 43.
[2] J. Bujak, Zabawki…, wyd. cyt., s. 17.
[3] M. Marchewa-Pichlińska, Co dorosły o zabawce wiedzieć powinien, Wyd. Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych, Warszawa1987, s. 42.
[4] M. Przetacznik-Gierowska, Świat dziecka…, wyd. cyt., s. 29.
[5] W. Okoń, Zabawa a rzeczywistość, Wyd. WSiP, Warszawa 1987, s. 111.
[6] R. Zięzio, Z zagadnień wiedzy …, wyd. cyt., s. 94.
[7] Ludyzm to skłonność do bawienia się, którą człowiek – zdaniem części badaczy – dzieli z wyższymi gatunkami zwierząt.
[8] R. Zięzio, Jak to jest z zabawką?, „Świat Dzieci” 1996, nr 4, s. 26.
[9] Tamże, s. 26.
[10] Tamże, s. 27.
[11] T. Kistryn, J. Strzelec, XV lat Krajowego Związku Spółdzielni Zabawkarskich w Kielcach, [w:] „Studia i Materiały Muzeum Zabawkarstwa w Kielcach: 1987, zeszyt 1, s. 65.