Pozytywizm jest okresem uformowanym w literaturze polskiej. Nazwę przyjęto od kierunku filozoficznego sformułowanego przez A. Comte. Był to w równej mierze ruch społeczno-ideowy, co literacki, a wystąpił z programem rozwoju kraju po klęsce powstania styczniowego, kładąc nacisk na rozwój w zakresie gospodarczym i kulturalnym.
August Comte – (1798-1857) francuski filozof i socjolog, pierwszy w dziejach filozof posiadający wykształcenie techniczne. Swoje poglądy sformułował w 6-tomowym dziele “Wykład filozofii pozytywnej”. Można je streścić w sposób następujący:
- filozofia pozytywna bada rzeczy dostępne rozumowi, rozważa tematy pożyteczne (o faktach psychicznych nie jesteśmy w stanie posiąść wiedzy pewnej),
- nauka winna ustalać związki pomiędzy faktami, tj. prawa nimi rządzące,
- chce służyć polepszeniu życia (ma sens praktyczny),
- chce uzyskać wiedzę pewną i obiektywną.
Wzorem postępowania naukowego były dla Comte’a metody nauk przyrodniczych, a ostatecznym celem jego filozofii było odnalezienie doskonałego ustroju dla ludzkości.
Hipolit Taine
Prawodawca poglądów estetycznych epoki, które zawarł w dziele pt.. “Filozofia sztuki’. Był deterministą, przekonanym o prawidłowości i konieczności wszystkich wydarzeń, a poglądy te przeniósł na powstanie i funkcjonowanie dzieła sztuki. Twierdził, że artysta produkuje swoje dzieło tak, jak natura swoje, jest więc zdeterminowany przez szereg czynników:
- rasę, środowisko,
- moment dziejowy.
Dziełem sztuki rządzą prawa popytu i podaży, jak każdym wytworem ludzkim. Akt twórczy nie ma więc żadnych tajemnic, jest w pełni poznawalny.
Robert Spencer (1820-1903)
Inżynier z wykształcenia, uważał się za ucznia Darwina. Główną tezą Spencera stała się teoria ewolucjonizmu. U podstaw jego teorii tkwiła biologia (naturalizm). Twierdził, iż:
- wszystkie dziedziny życia, w tym również społeczeństwa i kultury, podlegają stałemu rozwojowi,
- ów rozwój ma charakter postępu,
- poznanie jest zależne od poznającego organizmu, od jego przystosowania się do potrzeb i warunków życia. W związku z tym pojęcie zła i dobra jest zależne od potrzeb ustalonych przez przyrodę, życie.
Działanie moralne to działanie zgodne z potrzebami życia (relatywizm etyczny).
Filozofia pozytywna:
- opierała się na metodach empirycznych i racjonalnych (preferencję zyskały nauki przyrodnicze),
- istnieją rzeczy niedostępne ludzkiemu rozumowi i doświadczeniu, ale nie należy tego dywagować (agnostycyzm),
- uważano, że świat natury i świat ludzi stanowią jedną rzeczywistość podlegającą tym samym prawom (monizm przyrodniczy),
- wyższość człowieka wobec innych tworów przyrody polega na tym, że potrafi on świadomie przystosować się do warunków i kształtować je dla własnych potrzeb,
- nauka ma zajmować się badaniem rzeczy, ich wzajemnym ustosunkowaniu się, wiązaniem faktów i praw,
- działania nauki muszą mieć cel praktyczny praktycyzm),
- wiedza decyduje o postępie ludzkości (każde działanie człowieka, jeśli ma być pożyteczne, musi się oprzeć na wiedzy), dzięki jej i industrializacji ludzkość dojdzie do dobrobytu, przezwycięży konflikty społeczne, uzyska ład i spokój (scjentyzm),
- sztuka, jako dzieło rąk ludzkich, musi być przede wszystkim pożyteczna (utylitaryzm), skoro prawa rządzące naturą dotyczą wszystkich zjawisk życia, a więc obowiązują także w rozwoju społeczeństw. Stąd tak chętnie rozwijana przez polskich pozytywistów analogia między społeczeństwem a organizmem (organicyzm).
Tak sformułowane tezy filozofii pozytywnej i wynikające z niej wnioski stanowiły szczególnie przydatny materiał do konstruowania programu konkretnej działalności społecznej, ekonomicznej, politycznej oraz postępowania w dziedzinie kultury.
Polski program pozytywistyczny, to program konkretnego działania oparty na przekonaniu, że:
- człowiek i jego życie to tylko element przyrody,
- we wszystkich dziedzinach trzeba posługiwać się metodami badań naukowych,
- wszystko rozwija się i zmienia, ale dąży ku postępowi,
- dążenie do szczęścia osobistego jest najwyższym dobrem i głównym motorem postępowania ludzkiego,
- celem działania jednostki winien być pożytek przynoszony społeczeństwu, a to zazwyczaj równoznaczne jest z osiąganiem szczęścia osobistego.
W związku z tym zupełnie inaczej pojmowano historię, wykluczając jakąkolwiek integrację w losy narodu pierwiastka metafizycznego. Stwierdzono, iż ludzie byli i są w pełni odpowiedzialni za swój los, zatem przyszłość będzie taka na jaką społeczeństwo zapracuje. Odrzucić trzeba marzenia nie poparte rzeczowymi argumentami. Polska będzie taka, jaką stworzą ją swoją pracą obywatele.
Głoszono hasła:
- społeczeństwo to organizm, wówczas będzie funkcjonowało prawidłowo, jeżeli wszystkie jego organy będą “zdrowe”, odpowiednio przygotowane i sprawnie wypełniające przypadające im funkcje,
- praktycyzm w miejsce ideału “mierz siły na zamiary”,
- idea wspólnej pracy dla Polski, ku ogólnospołecznemu pożytkowi, w miejsce walki zbrojnej,
- praca u podstaw: starania o to, by chłopi, rzemieślnicy, kupcy itp. uzyskali w społeczeństwie należną im pozycję, by mogli w pełni i z pożytkiem współpracować w bogaceniu i doskonaleniu społecznego organizmu,
- emancypacja kobiet: zrównanie kobiet z mężczyznami w sprawach społecznych i politycznych,
- utylitaryzm sztuki.
- Swoistą “kuźnią” nowych tendencji była założona w 1862 roku Szkoła Główna, uczelnia 7 lat później przekształcona w uniwersytet rosyjski. Panował w niej duch konserwatywny, ale była to jedyna uczelnia w Królestwie, w której młodzież dowiadywała się o filozofii pozytywnej. Tu tworzyły się całe obozy darwinistów i antydarwinistów, ale w toczących się między nimi dyskusjach kształtowały się zręby pozytywistycznego światopoglądu młodych. Aż 50 słuchaczy wydziału filologicznego zapisało się na trwałe w dziejach nauki, publicystyki, dziennikarstwa i literatury polskiej.
- Z fascynacji naukami ścisłymi zrodził się ideał pisarza – uczonego i dzieła literackiego, którego zasadniczym zadaniem miało być przekazanie wiedzy zbliżonej do naukowej, tylko w bardziej przystępnej formie.Dało to początek literaturze tendencyjnej, mającej za zadanie głosić określone poglądy poprzez podejmowanie odpowiednich tematów i wskazywanie jednoznacznych ocen postaw bohaterów.
- Preferowano epikę (powieść, nowelę), a w sposobie kształtowania wypowiedzi literackiej realizm i naturalizm.