Wiek XVIII był szczególnie trudnym okresem w historii naszego kraju, to czas rządów czterech ostatnich królów, uwikłanie w trzy wojny zewnętrzne, konfederacje, protektorat rosyjski, trzy rozbiory kraju, jedno powstanie i upadek suwerenności kraju. Był to okres silnych przemian ustrojowo – gospodarczych i wielu prób reformowania państwa.
Wadą ustroju w owym okresie była wolna elekcja i liberum veto, które doprowadziły do coraz częstszych interwencji w wewnętrzne sprawy Polski – państw ościennych – Rosji, Prus i Austrii, a słaba władza centralna nie była w stanie podjąć niepopularnych decyzji, które mogłyby poprawić sytuację wewnętrzną kraju. Niechęć do reform przejawiała magnateria, która przekładała interes prywatny nad dobro narodu. Koniecznością stała się także reforma oświaty i szkolnictwa polskiego. Ponadto skarb państwa był pusty (szlachta w zasadzie nie płaciła podatków, bowiem sama musiała wyrazić zgodę na swoje opodatkowanie), czego skutkiem był kryzys gospodarczy, nie było możliwości utrzymania stałej armii, naprawy wymagały sprawy społeczne, między innymi nierówne traktowanie mieszczaństwa, które chciało takich samych praw jak szlachta czy poddaństwo chłopów, przypisanych do ziemi i odrabiających wciąż rosnącą pańszczyznę. Pogłębiało się rozbicie wewnętrzne społeczeństwa polskiego i wielki kryzys zaufania do władzy.
Naprawy wymagał również sam sejm, z którego kryzysem Polska miała do czynienia od dziesięcioleci. Postulaty jego zreformowania zgłaszano już dużo wcześniej i przez cały niemal wiek XVIII[1]. W okresie panowania Augusta II kryzys sejmu był tak głęboki, że zjazdy sejmowe, które uchwaliły jakieś konkretne ustawy uznawano za sejmy „nadzwyczajne”.
Rok 1717 przyniósł sejmowe spotkanie poselskie nazwane „niemym”, bowiem w obawie o jego zerwanie nie dopuszczono do głosu żadnego z posłów. Zastosowanie tych nadzwyczajnych środków poprzez ograniczenie wolności wypowiedzi wymusiła konieczność przeprowadzenia spraw niecierpiących zwłoki. Zastrzeżono także od razu, że jest to wypadek jednostkowy i tego typu precedens już nigdy się nie zdarzy.
„Sejm Niemy” wprowadził reformy dotyczyły między innymi ustroju, skarbu i wojskowości, urzeczywistniając dawno już zgłaszane postulaty i regulując bieżące problemy.
Sejm ustalił stałą liczbę wojska (ustalając 24 tys. porcji żołdu), ale niestety bardzo niską (18 tys. armia koronna, 6 tys. armia litewska), uzasadniają ten fakt stwierdzeniem, że zniszczona wojną Rzeczpospolita nie będzie w stanie ponieść wysiłku finansowego potrzebnego do utrzymania liczniejszej armii. Jej zwiększenia domagano się także podczas sejmu w 1718 roku, niestety postulat ten nie został zrealizowany, chociaż zdawano sobie sprawę z tego, że Rosja i Prusy szybko zwiększają liczebność swoich armii.
Decyzją sejmu wojska saskie z wyjątkiem gwardii królewskiej miały opuścić ziemie polskie, zabroniono także – królowi Augustowi II Mocnemu- opuszczania terytorium Polski na dłuższy czas, ministrom saskim odebrano prawo decydowania w sprawach polskich, polskim ministrom w sprawach saskich, a obydwa państwa -. Polskę i Saksonię miała łączyć tylko unia personalna.
Podobnie było z kwestią podatkową na wojsko (zawodowa armię). Sejm Niemy uchwalił tzw. Regulamin punktualnej płacy podatków, co w zamierzeniu miało uniezależnić wojsko od niepewnych efektów obrad sejmowych, a po drugie od samowoli sejmików, które dowolnie zmieniały uchwały podatkowe sejmów oraz od krytykowanej podskarbińskiej administracji podatków. Od tego czasu wojsko miało samo zbierać podatki z wyznaczonych mu obszarów. Niestety rozwiązanie to mogło przynosić korzyści jedynie doraźnie, w dłuższej perspektywie zamieniało wojsko w „armię poborców podatkowych” i niszczyło jej – i tak niezbyt wysoką – jego sprawność bojową.
Sejm niemy dokonał tzw. „opisania buław”, czyli ograniczenia władzy i samowoli hetmanów, odebrał im swobodną dyspozycję podatków na wojsko, co było wcześniej przyczyną wielu nadużyć oraz ograniczono hetmanom możliwość prowadzenia samodzielnej polityki zagranicznej. Wynikało to z prowadzonej od lat dyskusji o zakresie kontroli nad wojskiem, a możliwe stało się dopiero wówczas, gdy kryzys zaufania wobec hetmanów znacznie się pogłębił, a spowodowały to porażki wojskowe (wojna północna), akty łupiestwa i rabunku obywateli, nadużycia finansowe, działanie na „dwa fronty” oraz serwilizm[2] wobec Rosji. Ograniczenie władzy hetmańskiej był jednak możliwy dopiero wówczas, bo projekt ten zyskał poparcie króla, który dążył do odebrania hetmanom samodzielności politycznej i do przejęcia kontroli nad najbardziej wartościową części armii – wojskiem tzw. „cudzoziemskiego autoramentu” (dragonia, piechota, artyleria). Warto pamiętać, że autorament narodowy składał się z husarii, pancernych i jazdy lekkiej.
W sprawach ustrojowych „Sejm Niemy” przyniósł konstytucje o zakazie limity sejmików oraz zmieniania przez nie podatkowych decyzji sejmu. Ograniczono w ten sposób tak zwane rządy sejmikowe (koniec epoki sejmikowej) w Rzeczypospolitej.
Rok 1717 zapoczątkował okres dość długiego pokoju, zakłóconego stosunkowo krótkimi okresami zamieszek (np. 1733-1736 wojną o sukcesję polską, 1768-1772 konfederacja barska).
Wspomniane wcześniej wycofanie z terenów Polski wojsk saskich (1717) i rosyjskich (1719) wpłynęło na powolny, ale stopniowy rozwój przyczyniło się do rozwoju gospodarki Rzeczypospolitej. W literaturze przedmiotu pojawia się stwierdzenie, że Polacy wzięli się wówczas do gospodarowania. Intensyfikację handlu potwierdziły sporządzane statystyki obrotu towarowego i po raz pierwszy od wielu lat podskarbi koronny uzyskał zrównoważenie budżetu.
Sejm 1726 roku (sejm z limity, czyli wznowiony) uchwalił bardzo istotną dla szlachty reformę sądownictwa. Wprowadzono możliwość kasaty wyroków Trybunału przez następny zespół sędziów (występowano wówczas o nie bez umiaru). Dokonano ostatecznego ustalenia co do łapownictwa, łapownik miał być pociągnięty do odpowiedzialności przez sąd specjalny składający się z posłów oraz senatorów.
W następnych latach kontynuowano dzieło reform, dzięki kształtującym się stronnictwom politycznym, będących pierwowzorem przyszłych partii politycznych.
Duże znaczenie uzyskał stary litewski magnacki ród Czartoryskich, wokół którego, w czasach saskich gromadzili się najbardziej światli ludzie epoki, zwolennicy reform. Obóz Czartoryskich nazwano „Familią”. Obóz Czartoryskich postulował przede wszystkim zniesienie liberum veto, aukcję (zwiększenie) wojska, reformę dotyczącą cła generalnego oraz dwuletnią kadencję sejmu. W jego szeregach znalazł się jeden z najwybitniejszych myślicieli tamtych czasów, Stanisław Konarski. W 1732 roku zadebiutował dialogiem politycznym zawierającym łagodny, zdawałoby się, postulat ograniczenia liberum veto i zabezpieczenia sejmu przed zerwaniem, dopuszczania do najważniejszych urzędów ludzi spoza starych rodów, a w okresie bezkrólewia po Auguście II, podniósł kolejny ważny problem suwerenności i niepodległości państwa.
W 1740 roku S. Konarski założył Collegium Nobilium, siedmioletnią szkołę średnią wzorowaną na zachodnich akademiach rycerskich, do której przyjmowano synów zamożnej szlachty i stosowano nowoczesne metody nauczania w duchu obywatelskiej troski i patriotyzmu.
W rozważaniach o reformach nie sposób pominąć innych reform oświatowych, zainicjowanych działalnością Konarskiego. 21 lipca 1773 roku papież Klemensa XIV rozwiązał zakon jezuitów, a to stworzyło sytuację wymagają szybkiego działania, bowiem to właśnie Jezuici prowadzili w Polsce 66 szkół, a kasata zakonu pozostawiła szkolnictwo bez opieki.
Decyzją króla Stanisława Augusta Poniatowskiego i zwolenników reform (krakowski poseł Feliks Oraczewski, podkanclerzy litewski Joachim Chreptowicz) powołania została przez sejm pod protekcją króla w dniu 14 października 1773 roku Komisja Edukacji Narodowej (KEN), która była naczelnym urzędem edukacyjnym, wspólnym dla Korony i Wielkiego Księstwa Litewskiego. Było to pierwsze ministerstwo edukacji w Europie, najwyższa władzą nad szkolnictwem Rzeczypospolitej, która do dyskusji o polskiej oświacie zaprosiła społeczeństwo, zwracając się o opinie i projekty.
Zakresem działań Komisja objęła całą oświatę w Polsce (w tym szkoły parafialne), za pomocą przepisów i zarządzeń modernizowała szkolnictwo, unowocześniając treści i metody nauczania, stworzyła (10.02.1775) pod przewodnictwem Potockiego 23-osobowe Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych do przygotowania nowych podręczników (zlecono opracowanie oraz druk 31 podręczników szkolnych o wysokich wartościach naukowych ze zwróceniem szczególnej uwagi na wychowanie patriotyczne). W miejsce łaciny wprowadziła język polski jako wykładowy dla wszystkich przedmiotów, sporządziła system wzajemnych powiązań i podporządkowania pomiędzy szkołami akademickimi, średnimi (wydziałowymi i podwydziałowymi) oraz parafialnymi (elementarnymi wiejskimi i miejskimi), stworzyła pierwszy kodeks nowoczesnego systemu oświatowego, wydając w 1783 roku Ustawy Komisji Edukacji Narodowej dla stanu Akademickiego i na szkoły w Krajach Rzeczypospolitej przepisane. Określone zostały zasady nadzoru, gospodarka pieniężna, prawa i obowiązki profesorów.
Działalność Komisji Edukacji Narodowej stanowiła przełom w zasadach polityki oświatowej i stwarzała nowy kształt polskiego szkolnictwa. Zreformowana szkoła zapewniała harmonijny rozwój umysłowy, moralny i fizyczny.
Areną walk o reformy w Polsce w XVIII wieku stał się Sejm Wielki (Czteroletni). Mocarstwa ościenne uwikłane były w tym czasie w tzw. kwestię wschodnią (wojnę turecko – rosyjską). Rosję popierała Austria, Prusy znalazły się w przejściowej opozycji, a król Polski starał się to wykorzystać do walki o reformy. Liczył na poparcie Rosji (carycy Katarzyny II) w sprawie reform w Polsce, ta jednak nie wyraziła zgody na nie. Zaistniał również problem zorganizowania polskiego korpusu do poparcia Rosji w wojnie z Turcją, co stało się pretekstem do zebrania się sejmu w 1788 roku. Marszałkami Sejmu stali się Stanisław Małachowski i Ksawery Sapieha. Sejm od początku został skonfederowany (decyzje przechodziły większością głosów i bez liberum veta). W czasie dyskusji powstały trzy obozy polityczne:
- Hetmański, konserwatywny, przeciwny reformom (Rzewuski, Branicki, Szczęsny Potocki),
- Dworski (królewski), reformatorski opowiadający się za reformami w oparciu o porozumienie z Rosją.
- Patriotyczny, będący zwolennikiem reform opartych o wewnętrzne własne siły i ewentualny sojusz z Prusami.
Obrady Sejmu przebiegały w podniosłej, patriotycznej atmosferze, a dużą rolę w jej kształtowaniu odegrała Kuźnica kołłątajowska (Kołłątaj i pisarze z nim związani – Jakub Jasiński, Franciszek Salezy, Jezierski) oraz publicyści mieszczańscy. Do Polski docierały wiadomości związane z rewolucją francuską, dlatego też za namową Kołłątaja ówczesny prezydent stolicy – Jan Dekert – wezwał na spotkanie w listopadzie XI 1789 roku przedstawicieli 141 miast królewskich z całej Rzeczpospolitej.
Mieszczanie podpisali tzw. „akt zjednoczenia miast” i ubrani w ciemne stroje (czarna procesja) udali się na zamek do króla i Sejmu, gdzie przedstawili postulaty, które później zakały się w ustawie o miastach. Czarna procesja wzbudziła zaniepokojenie wśród niektórych konserwatywnych posłów, zaczęto nawet szeptać o początkach rewolucji podobnej do francuskiej. W tym samym czasie zaczęły się także wystąpienia chłopskie, które nasiliły się wiosną 1789 roku. Fakty te nie pozostały bez wpływu na atmosferę obrad Sejmu. W pierwszej kadencji obrad:
- Zniesiono Radę Nieustającą, określaną przez niektórych posłów Zdradą Nieustającą, dotychczasowy najwyższy organ władzy rządowo-administracyjnej w I Rzeczypospolitej powołany pod wpływem Katarzyny II przez Sejm Rozbiorowy w roku 1775.
- Wysunięto żądanie usunięcia obcych wojsk z Rzeczpospolitej.
- Przyjęto reformę wojskową planując stałą armię w liczbie 65 tys. (pierwotnie 100 tys.).
- Uchwalono reformę skarbową opodatkowując duchowieństwo i szlachtę. Duchowni mieli płacić podatek w wysokości 20% od swoich dochodów, a szlachta 10%. Reformę tę określa się jako tzw. „wieczystą ofiarę” lub „ofiarę 10 groszy”.
Również w pierwszej kadencji doszło do podpisania w 1790 roku układu Polski z Prusami o charakterze antyaustriackim.
W drugiej kadencji :
- Pozbawiono szlachtę nieposesjonatów zasiadania i głosowania na sejmikach (ta decyzja pośrednio godziła w pozycję magnaterii, która wykorzystywała gołotę w walce politycznej).
- W IV 1791 roku przyjęto ustawę o miastach (prawo o miastach dotyczące 141 miast królewskich), w myśl której mieszczanie uzyskali prawo nabywania ziem, dostępu do urzędów, uzyskiwania stopni oficerskich, zasiadania w Sejmie z głosowaniem doradczym oraz decydującym w sprawach miast. Ustawa zawierała również zawierała zakaz więzienia mieszczan bez wyroku sądowego, przewidywała szerszą nobilitację, mówiła o zniesieniu zakazu zajmowania się rzemiosłem i handlem przez szlachtę, co pośrednio umacniało pozycję gospodarczą i społeczną mieszczan.
Największymi osiągnięciami Sejmu Czteroletniego były postanowienia dotyczące reformy ustrojowej państwa, którą przeprowadzono ogłaszając Konstytucję 3 Maja 1791 roku. Konstytucję uchwalono „w formie zamachu stanu”, pod nieobecność konserwatywnych posłów, którzy jeszcze nie wrócili na obrady ze świąt wielkanocnych. Samo przygotowywanie dokumentu konstytucji trwało dość długo, a jego redagowanie odbywało się w tajemnicy. Największy wpływ na ukształtowanie treści ustawy miał król Stanisław August Poniatowski, także poseł Piattoli, Ignacy Potocki i Hugo Kołłątaj.
W napiętej atmosferze, w obecności tylko 1/3 posłów, przy znacznym nacisku mieszczan Warszawy, którzy zgromadzili się na Placu Zamkowym i znaleźli na galeriach gmachu Zamku Królewskiego rozpoczęto słynną sesję. W dodatku stworzono wrażenie jakoby Rzeczpospolitej groził drugi rozbiór. Wtedy Poniatowski oświadczył, że jedyny ratunek widzi w przyjęciu ustawy rządowej, po czym natychmiast odczytano jej projekt i poddano dyskusji. W reakcji na te fakty histerycznie oponował zwolennik Branickiego poseł Suchorzewski, ale Izba Poselska przyjęła ustawę, po czym odbyło się uroczyste zaprzysiężenie konstytucji. Następnego dnia niewielka grupka posłów złożyła manifest protestacyjny. Nie spowodował on jednak żadnych konsekwencji, a protesty unieważniono.
Przyjęta ustawa była pierwszą reformą przeprowadzoną w Polsce w XVIII wieku bez obecności obcych wojsk w kraju. Polska wykazała jakie rozwiązania ustrojowe odpowiadałyby jej potrzebom i tradycjom. Ustawa stała się drugą na świecie konstytucją po amerykańskiej z 1787 roku.
Regulowała po raz pierwszy dwie zasadnicze sprawy: organizację władz państwowych oraz prawa i obowiązki obywateli. Określenie obywatela i narodu odnosiło się nie tylko do samej szlachty, ale także do mieszczan i chłopów. Konstytucja zachowywała dotychczasowe, ogólne przywileje szlachty, zwiększała jednak prawa dla mieszczan (całą ustawę o miastach włączono do niej), pozbawiała jednak wyraźnie dotychczasowych praw gołotę szlachecką, szlachtę prawa najwyższej zwierzchności nad chłopem, stwierdzając, chłopów przejmuje się „pod opiekę państwa i rządu krajowego”, podobną opieką objęto również Żydów. Konstytucja zapewniała też wolność osobistą nowym osadnikom zza granicy. Zachęcała panów do zawierania z poddanymi umów dotyczących ich świadczeń. W ten sposób otwierała drogę do integracji państwa w stosunku między poddanymi, a szlachtą. Sprawa chłopska została postawiona jako ogólnopaństwowa.
Najbardziej istotne zmiany wprowadziła do funkcjonowania państwa (organizacji najwyższych władz państwowych). Nastąpiło dalsze scalenie państwa polskiego i litewskiego, likwidując odrębne instytucje centralne, organizując wspólne wojsko i skarb, zachowano jednak odrębności prawne, a szlachta litewska uzyskała prawo obsadzania połowy stanowisk w organach centralnych. Tym samym konstytucja zniosła dotychczasowy dualizm państwowy utrwalony w następstwie Unii Lubelskiej z 1569 roku. Najwyższym organem władzy pozostawał sejm, który nie tracił szlacheckiego charakteru, lecz usprawniono jego działanie. Dla sejmu ustanowiono dwuletnią kadencję. Miał być jednak „zawsze gotowy” do obrad, które , w razie potrzeby, sejm zwoływał sejm lub marszałek. W głosowaniu zniesiono liberum veto i instrukcje poselskie, które od tej pory traktowano tylko jako zalecenia. Decyzje podejmowane miały być większością głosów. Ustalono także, że co 25 lat miał zbierać się sejm konstytucyjny i tylko on mógł zmieniać fundamentalne podstawy prawa w Polsce.
Konstytucja wprowadzała monarchię dziedziczną w miejsce elekcyjnej, znosiła odpowiedzialność monarchy, co poprzednio było źródłem rokoszów i konfederacji. Wprowadzała odpowiedzialność ministrów przed sejmem (po raz pierwszy w świecie), powoływała nowy system władzy wykonawczej tzw. „Straż Praw”. Składała się ona z króla (który jej przewodniczył), prymasa, pięciu ministrów, policji spraw wewnętrznych, interesów zagranicznych, wojny, skarbu), następcy tronu, marszałka sejmu z głosem doradczym. Ministrów powoływał król.
Podsumowując należy podkreślić, że Konstytucja 3 Maja stała się uwieńczeniem dyskusji o potrzebie reform toczonej w drugiej połowie XVIII wieku. Doszło jednak do niej w chwili skrajnego kryzysu państwa i gruntowną reformę przeprowadzono zbyt późno. Szczególną wartość zyskuje jednak fakt, że przeprowadzono ją bez rozlewu krwi (w przeciwieństwie np. do rewolucji francuskiej).
Upadek Rzeczypospolitej w XVIII wieku był procesem długotrwałym, w którym dużą rolę odegrały zarówno czynniki wewnętrzne powodujące rozkład i niemoc kraju, jak i zewnętrzne w postaci obcych państw mieszających się w sprawy Polski i podtrzymujących jej bezwład, by w końcu, wobec oznak reform dokonać rozbiorów dzieląc między siebie jego terytorium. Błędy społeczeństwa polskiego, niechęć do zamian oraz egoizm szlachty i magnaterii doprowadziły państwo polskie na skraj anarchii. Nie usprawiedliwia to jednak jego sąsiadów, skwapliwie ten stan wykorzystujących. W konwencji petersburskiej z 26 stycznia 1797 roku zaborcy obiecywali nigdy nie dopuścić do wskrzeszenia Polski. Sądzili, że sprawa polska jest już zamknięta. Historia pokazała jednak, jak bardzo się mylili.
Bibliografia
- Cegielski T., Kądziela Ł., Rozbiory Polski 1772-1793-1795, Warszawa 1990.
- Leśniak F., Karolczak , Wielka Historia Polski, tom 5, Kraków 1998.
Bibliografia on-line (strony internetowe)
- http://www.historia.org.pl (wgląd 02.04.2011)
- http://www.dzieje.pl (wgląd 02.04.2011)
- http://historia.pl (wgląd 03.04.2011)
[1] Pierwsze zerwanie sejmu głosem pojedynczego posła miało miejsce w 1652 roku, jednak aż do czasów Stanisława Konarskiego nie odważono się kwestionować otwarcie liberum veto.
[2] Serwilizm – bezkrytyczne i bezwarunkowe podporządkowanie się komuś albo czemuś (np. zaborcy), połączone ze służalczością i uniżonością.