„Wesele” jest jedną z najistotniejszych wypowiedzi S. Wyspiańskiego na temat społeczeństwa polskiego. Stanowi wnikliwe studium narodu – zarówno jego obecnej sytuacji, historii i przyszłości, jak i obyczajowości i mentalności.
Poeta pozostawia czytelnikowi dużą swobodę interpretacji, spajając w swym dramacie trzy wymiary: obyczajowy, psychologiczny i polityczny.
„Wesele” zawiera treści odnoszące się bezpośrednio do konkretnej sytuacji społecznej i politycznej Galicji i jej mieszkańców: chłopów oraz inteligencji pochodzenia szlacheckiego.
Ukazuje zatem Wyspiański w niezwykle realistyczny sposób nieporozumienia obyczajowe i kulturowe dwóch różnych grup społecznych, sztucznie dążących do zjednoczenia. Dokładnie prezentuje jak ten sojusz wygląda w praktyce – sprowadza się do chłopomanii, powierzchownych stosunków towarzyskich, za którymi kryją się nieufność, lęk i lekceważenie. Bo w istocie chłopi gardzą „miękką” nadwrażliwą inteligencją. Mają poczucie wyższości. „Chłop potęgą jest – i basta” – mówi Czepiec. Pokpiwają lekko ze swych gości z miasta, podkreślając własne znaczenie i siłę. Oczekują od inteligencji duchowego przywództwa, ale widzą jej ideologiczną słabość i miernotę.
Mieszczanie zaś „zniżają” swoje wysokie loty do poziomu mentalności chłopa, uważając, iż w ten sposób postępują zgodnie z interesem społecznym. Utwór wykorzystuje obserwacje autora dotyczące zarówno postaci – uczestników biesiady, jak i miejsca akcji, nastroju ludowej uroczystości, atmosfery rozmów.
Mówiąc o obyczajowości Wesela nie możemy pominąć jeszcze jednej sprawy – problemu roli sztuki i artysty w społeczeństwie. Wyspiański atakuje zainteresowanie współczesnych artystów wsią – jako ucieczkę od cywilizacji i dekadentyzmu. Skrytykował chłopomanię i traktowanie wsi wyłącznie w kategoriach literackiego tematu. Potępił pesymizm, smutek, zniechęcenie, zabawę pięknymi słowami. Pokazał jak marzenia poety, by pisać o heroicznych czynach i wielkich bohaterach, przykrywają faktyczną pustkę, niewiarę i zwątpienie. Tu właśnie możemy doszukać się psychologicznego aspektu dramatu.
Wyspiański odkrywa zakamarki duszy przeciętnych przedstawicieli narodu. Ich mentalność, podświadomość, dążenie, pragnienie i lęki tworzą fantastyczną część dramatu. Ukazuje poeta, jak powierzchownie można traktować życie innych ludzi (wsi), jak łatwo ulega się panującym kanonom, popada w snobizm, zapominając o rzeczach naprawdę istotnych.
Odbiciem podświadomych pragnień, myśli stają się nierealni goście: Widmo, Stańczyk, Rycerz, Hetman…
Wszystkie te duchy, zjawy przywołują przeszłość kochaną, piękną, rycerską, zygmuntowską, która jednak jest już tylko marą i nie ma co do niej wracać. Paraliżuje świadomość win ojców, którzy ściągnęli na Polskę niewolę i przypomnienie krwawych rozpraw z chłopami. To piętno przeszłości waży na psychice Polaków i zaważy na ich przyszłości.
Tak więc, pod wpływem pojawienia się zjaw, weselna noc zaczyna zmieniać się w mistyczne symboliczne misterium narodowe.
Problematyka polityczna ma również wielkie znaczenie dla Wyspiańskiego – to trzeci wymiar dramatu. Dyskusja o powstaniach, bohaterach narodowych, o kondycji Polaków, ich poczuciu jedności przeplata się w utworze z tematyką obyczajowo-psychologiczną. Ocena przedstawionych w „Weselu” grup społecznych dotyczy bowiem przede wszystkim ich świadomości politycznej. Wynika stąd poczucie, że brak jedności niweczy wszelkie próby niepodległościowe. Bowiem większości „dusz polskich” nieobca jest narodowa nuta, trzeba ją tylko uwolnić, wzmocnić, by mogła poruszać innych i doprowadzić do rzeczywistego zaangażowania w konkretne działanie. Wyspiański zarysowuje swój pogląd na aktualną postawę narodu wobec niewoli kraju i pozostawia margines na osobistą refleksję oraz ocenę.
Tak więc „Wesele”, to zarówno satyra, jak i bolesny obrachunek ideologiczny. Ukazuje Wyspiański złudzenie, słabości i zakłamanie inteligencji, jej brak zdecydowania, udawane jednanie się z ludem, sztuczne przeżycia, nierealne pragnienia, młodopolską nastrojowość, za którą kryje się pustka uczuciowa. W chłopach natomiast budzi się świadomość klasowa i narodowa, ale wciąż oczekują przywódców spośród inteligencji. Wyspiański doskonale konstruuje obraz ocierający się o mistycyzm i symbolizm, złożony interpretacyjnie (plan obyczajowy, psychologiczny i polityczny łączą się), o wielkich ambicjach małych środkach spełnienia, odrobinie nostalgii i pospolitości.
Autor odmalował zatem w dramacie mistrzowskie studium poszczególnych postaci (psychologia), dokonał świetnej ich kompozycji (obyczajowość), co wraz z głęboką treścią polityczną wyrażoną w dwuplanowej konstrukcji – postawiło jego dzieło w szeregu najwybitniejszych utworów dramatycznych.
[AW]