Wskaźniki i ich rodzaje

  1. Charakterystyka wskaźników

            Nieodzownym warunkiem właściwego przygotowania badań jest ustalenie określonych wskaźników dla badanych zjawisk lub zdarzeń. Pojęcie teoretyczne z  założenia nie może być obserwowane bezpośrednio. Aby opisać związki ilościowe między zjawiskami musimy zatem poszukać dla nich wskaźników.

Zmienne mają swoje wskaźniki empiryczne, przy pomocy których dokonuje się weryfikacji przyjętych hipotez.

Wskaźnik – zdaniem T. Pilcha to pewna cecha, zdarzenie lub zjawisko, na podstawie którego wnioskujemy, iż zachodzi zjawisko, które nas interesuje.[1] W. Dutkiewicz określa, że wskaźnikiem jakiegoś zjawiska Z nazywać będziemy zjawisko W, którego zaobserwowanie pozwoli nam  (w sposób bezwyjątkowy lub z określonymi, lub choćby z wyższym od przeciętnego prawdopodobieństwem) określić, iż zaszło zjawisko.[2]  J. Brzeziński uważa, że wskaźnik musi być zawsze czymś co da się zaobserwować. [3] M. Łobocki podaje natomiast, że  aby stwierdzić, czy dane fakty czy zjawiska występują w interesującym nas przypadku, zachodzi konieczność ustalenia wskaźników, czyli pewnych zmiennych wskazujących na odrębność wspomnianych faktów lub zjawisk. [4] S.  Nowak   przyjmuje, iż  wskaźnikiem jakiegoś zjawiska Z nazywać będziemy takie zjawisko W, którego zaobserwowanie pozwoli nam (w sposób bezwyjątkowy lub z określonym choćby wyższym od przeciętnego prawdopodobieństwem) określić, iż zaszło zjawisko Z.[5]

  1. Użyteczność wskaźników w postępowaniu badawczym

Bez wskaźników badania ilościowe w pedagogice  byłyby skazane na powierzchowność i ogólnikowość, a tym samym na nienadążanie za wymaganiami metodologicznymi stawianymi tego rodzaju badaniom. Przekonuje o tym zwłaszcza badanie zmiennych, które wymykają się spod bezpośredniej obserwacji.[6]

Nieznajomość wskaźników określonej zmiennej prowadzi często do nieporozumień, o czym świadczą badania pedagogiczne, w których nie starano się za pomocą wskaźnikowania nadać empirycznego sensu badanym zmiennym (testy wiadomości).

Ustalenie  w badaniach określonych wskaźników sprawia, że zyskują one na swej trafności i rzetelności. Dzięki nim możemy poznać  empiryczny sens uwzględnianych w badaniach zmiennych, co ułatwia formułowanie problemów badawczych, hipotez roboczych oraz właściwie pogłębioną interpretację otrzymanych wyników badań.[7]

Nie ulega wątpliwości, że dobra znajomość wskaźników może znacznie usprawnić badania ilościowe na gruncie pedagogiki. Niemałą rolę może odegrać także w badaniach jakościowych, a szczególnie w trakcie tego rodzaju badań i w opracowywaniu zgromadzonego za ich pomocą materiału badawczego.[8]

 Typologia wskaźników

 Wskaźnikiem jest obserwowalny w sposób obiektywny znak danej cechy. Jest to materialne ukazanie jakiegoś sprawdzalnego dowodu istnienia cech, jakie on re-prezentuje.[9]

Wskaźniki, na podstawie których wnosimy o zajściu jakiegoś zjawiska, mogą być różne. Zależy to od charakteru wskazywanego przez wskaźniki zjawiska oraz od rodzaju związku, jaki łączą te wskaźniki z danym zjawiskiem.

 Wskaźniki powinny:

  1. Charakteryzować całość danego zbioru;
  2. Pozwalać na różne analizy ilościowe badanych zjawisk;
  3. Nadawać się do rozłożenia na odpowiednie części składowe;
  4. Być porównywalne, np. w czasie czy  regionie;

 Nowak wyróżnia trzy typy wskaźników:

  • Wskaźniki empiryczne – mamy do czynienia z nimi wówczas wskazywane przez nie zjawisko daje się zaobserwować, a  między wskaźnikiem a zjawiskiem przezeń wskazywanym zachodzi obserwowalna  rozstrzygalność, zjawisko które analizujemy jest bezpośrednio wskazywane przez wskaźnik, zakres znaczeniowy wskaźników pokrywa się z zakresem znaczeniowym definiowanych pojęć. Stroną dodatnią wskaźników empirycznych jest duża na ogół łatwość wykazania ich słuszności, tj stwierdzenia , iż są one rzeczywistym symptomem badanego zjawiska. Wskaźniki empiryczne stosuje się w badaniach opinii w różnych sprawach, gdyż pozwalają na wyeliminowanie pytań zbędnych i uwzględnienie tylko tych najważniejszych.
  • Wskaźniki definicyjne występują wówczas, kiedy między zjawiskiem badanym zachodzi względnie wysoka tożsamość, dobór definicji jest adekwatny ze zjawiskiem badanym, a w definicji  wymienia się zjawiska obserwowalne będące przedmiotem badań. W wielu przypadkach nie jest jednak rzeczą dostatecznie jasną, czy dana definicja rzeczywiście oddaje w pełni znaczenie definiowanego terminu.  Wśród wskaźników definicyjnych wyróżnia się na ogół dwie ich kategorie. Do pierwszej zalicza się te, które definiują pewne zespoły zjawisk, zdarzeń czy zachowań bezpośrednio obserwowalnych. Do drugiej  te wskaźniki, które definiują dyspozycje do takich zachowań  czy występowanie odpowiednich zdarzeń, jeśli dyspozycja znaczy jedynie tyle, co częste pojawianie się w określonych okolicznościach określonych właściwości czy zachowań.[10] Wskaźniki definicyjne są bardzo często stosowane  w badaniach pedagogicznych, a stosowanie ich zapewnia dalszy rozwój pedagogiki jako nauki.
  • Wskaźniki inferencyjne – wskaźników tych nie wywodzi się z definicji, zjawisko nie jest obserwowalne (np. świadomość ekologiczna młodzieży), a o jego wystąpieniu wnioskujemy, pozwalają wnioskować o wartościach cech niedostępnych bezpośredniej obserwacji,  w zasadzie są niewidoczne,  ale ich następstwa odczuwalne;[11]

Przedstawionym wyżej trzem kategoriom wskaźników  nie zawsze można podporządkować konkretne wskaźniki  występujące w badaniach pedagogicznych. Opisane wyżej typy nie wyczerpują całości zagadnienia klasyfikacji wskaźników. Możliwe są również typy mieszane. Potwierdza się w ten sposób zjawisko złożoności wskaźników badanych zjawisk, co dodatkowo wskazuje na konieczność starannego ich doboru i właściwej interpretacji.

  1. Dobór i interpretacja wskaźników

W badaniach pedagogicznych dobór i interpretacja wskaźników są szczególnie utrudnione z uwagi na charakter zjawisk i faktów, których dotyczą. Stąd też najczęściej spotykanymi w tych badaniach są wskaźniki inferencyjne i definicyjne, a znacznie rzadziej empiryczne.

Dobór odpowiednich obserwowalnych wskaźników dla badanego zjawiska łączy się z koniecznością ustalania bądź to jednego tylko wskaźnika, bądź też kilku, a niekiedy bardzo wielu wskaźników. Zależy to zarówno od rodzaju badanego zjawiska, jak i trudności wyboru odpowiednio dobranego wskaźnika (lub wskaźników). W niektórych przypadkach odpowiedź na jedno tylko pytanie postawione osobie badanej wydaje się wystarczająca jako wskaźnik bardzo złożonego zjawiska.

W ramach badań pedagogicznych znane są liczne przykłady doboru jednego tylko wskaźnika dla badanego zjawiska. Jest rzeczą jednak zrozumiałą, że w przypadku jednego wskaźnika dostatecznie informującego o badanym zjawisku nie zachodzi konieczność jego uwielokrotniania. W badaniach pedagogicznych trudno jednak poprzestać wyłącznie na jednym tylko wskaźniku, nawet bardzo pomysłowo dobranym.

W przeprowadzeniu poprawnego doboru i interpretacji wskaźników pomaga także uświadomienie sobie różnych typów więzi przyczynowych, łączących wskaźniki inferencyjne i empiryczne – ze zmiennymi przez nie wskazywanymi. Nie dotyczy to wskaźników definicyjnych.

  1. Nowak[12] wyróżnia pięć ich kategorii występujących w następujących sytuacjach:
  2. Między wskaźnikiem a zjawiskiem przez niego wskazywanym istnieje dodatnia zależność (statystyczna lub wyjątkowa), lecz bez możliwości orzekania o kierunku tej zależności. W badaniach pedagogicznych spotykamy się często z przyczynowym ujmowaniem badanych zjawisk. W wyniku, na przykład, badań na temat stanu świadomości ekologicznej młodzieży, przechodzimy niejednokrotnie zbyt pochopnie nad stwierdzonymi współzależności między ustalanymi poprzednio wskaźnikami (jak wzorce zachowań ekologicznych rodziców i innych członków rodziny), a zjawiskiem przez nie wskazywanym (niska świadomość ekologiczna) do orzekania o występującym tam rzekomo jednokierunkowym związku przyczynowym. Niemniej jednak podane wyżej wskaźniki (brak zachowań proekologicznych dorosłych w środowisku rodzinnym) możemy uznać za wskaźniki inferencyjne badanych zjawisk (postawy ekologiczne młodzieży).
  3. W drugiej sytuacji jesteśmy w stanie stwierdzić, iż nie istnieje związek przyczynowy między danym wskaźnikiem a zjawiskiem przez niego wskazywanym, ponieważ zarówno ów wskaźnik, jak i zjawisko mają pewną wspólną przyczynę. Stąd też zachodzącą między nimi korelację możemy uznać za pozorną. Tak na przykład gdy na podstawie wyników ankiety ekologicznej przepowiadamy zachowania proekologiczne zakładamy, że nie ma bezpośredniego związku między wynikami testu a postępowaniem „ekologicznym”, lecz, że oba te wyniki są zdeterminowane wspólną przyczyną. Związku takiego można dopatrywać się również np. między wypowiadaną przez ucznia opinią o zachowaniach proekologicznych, a faktycznym jego zachowaniem się w stosunku do przyrody. Trudno mówić w tym przypadku o bezpośredniej zależności przyczynowej, ponieważ poglądy ucznia i jego zachowania są uwarunkowane wspólną przyczyną – określoną postawą wobec środowiska. Wyniki ankiety ekologicznej możemy uznać za empiryczny wskaźnik postaw proekologicznych, a obserwowane zachowania wobec środowiska za empiryczny wskaźnik faktycznego zachowania wobec środowiska.
  4. W trzeciej sytuacji dobrany składnik dla określonego zjawiska traktujemy jako jego przyczynę. Na przykład takim inferencyjnym wskaźnikiem może być przewaga postaw autokratycznych nauczycieli, będących przyczyną uprzedzeń do nauki i szkoły.
  5. W czwartym przypadku upatrujemy w danym wskaźniku skutku zjawiska wskazywanego, na przykład agresji, która jest skutkiem frustracji.
  6. W piątej sytuacji zakładamy wzajemne powiązanie ze sobą wskaźników i zjawiska wskazywanego. W badaniach pedagogicznych sytuacja taka występuje nader często, na przykład demokratyczne postawy nauczycieli zmniejszają postawy agresywne u uczniów, a z drugiej strony, brak agresji u uczniów pogłębia postawę demokratyczną nauczyciela.[13]

Oprócz doboru i właściwej interpretacji wskaźników dla badanych zjawisk oraz ich więzi przyczynowej, ważne jest także poznanie, czy w toku badań spełniały one właściwie funkcję informacyjną, komunikacyjną i ekspresyjną.[14]

4.1. Funkcje wskaźników

 Funkcja komunikacyjna wskaźnika  wyraża się w łatwości i jednoznaczności jego zrozumienia przez osoby badane.

Funkcja ekspresyjna odnosi się do zgodności wypowiadania się osób badanych z osobistymi ich przekonaniami i postawami na temat treści związanych z danym wskaźnikiem.

Funkcja informacyjna  dotyczy tego wartości poznawczych składanych relacji wokół interesującego nas wskaźnika. Badacza interesuje, czy treść wypowiedzi osób badanych jest zgodna z obiektywnym stanem rzeczy.[15]

Zdarza się , że po zakończonych badaniach należy jeszcze raz skontrolować trafność i rzetelność dobranych wcześniej wskaźników dla badanych zjawisk, gdy badania nie potwierdzają postawionej wcześniej hipotezy roboczej. Potwierdza to zasadność wysiłku badacza dla trafnego doboru wskaźników i poprawnego ich interpretowania.

Wnioski

  1. Pojęcie teoretyczne z założenia nie może być obserwowane bezpośrednio, dlatego niezbędne jest określenie wskaźników;
  2. Wskaźnik to kryterium, cecha na podstawie której wnioskujemy z pewnością lub pewnym prawdopodobieństwem, że zachodzi dane zjawisko;
  3. Wskaźnik w badaniach pedagogicznych odnosi się do zachowania ludzkiego, wypowiedzi, dokumentów, przedmiotów materialnych, spontanicznych relacji.
  4. Wskaźniki posiadają moc zawierania i moc odrzucania;
  5. Wskaźniki stosowane w badaniach empirycznych charakteryzuje zwykle pewien kompromis między mocą zawierania i odrzucania. Warto pamiętać, że dysponując wskaźnikiem o charakterze ciągłym (wyniki testu, oceny itp.) możemy regulować jego moc odrzucania i zawierania przez łagodzenie bądź zaostrzanie kryteriów kwalifikacji.
  6. Wyróżniamy wskaźniki : empiryczne, definicyjne, inferencyjne;
  7. Wskaźniki empiryczne i inferencyjne, w odróżnieniu od definicyjnych nazywamy rzeczowymi.
  8. Dobór wskaźników i ich interpretacja stanowią ważną część badań naukowych, w tym także badań pedagogicznych;

Bibliografia

  1. Brzeziński J., Elementy metodologii badań psychologicznych, Warszawa 1984
  2. Dutkiewicz W., Praca magisterska. Przewodnik metodyczny dla studentów pedagogiki, Kielce 1996.
  3. Nowak S. , Studia z metodologii nauk społecznych, Warszawa 1965.
  4. Łobocki M. , Metody badań pedagogicznych, Warszawa
  5. Łobocki M., Metody i techniki badań pedagogicznych, Kraków 2000.
  6. Pilch T., Zasady badań pedagogicznych, Warszawa 1995.

[1] T. Pilch, Zasady badań  pedagogicznych, Warszawa 1995, s. 32.

[2] W. Dutkiewicz, Praca magisterska. Przewodnik metodyczny dla studentów pedagogiki,  Kielce 1996, s. 48.

[3] J. Brzeziński, Elementy metodologii badań psychologicznych, Warszawa 1984, s. 30.

[4] M. Łobocki, Metody badań pedagogicznych, Warszawa  1982, s. 77.

[5] S. Nowak, Studia z metodologii nauk społecznych, Warszawa 1965, s. 247.

[6] M. Łobocki, Metody i techniki badań pedagogicznych,  Kraków 2000, s. 34.

[7] S. Nowak, Studia…op. cit. s. 245.

[8] M. Łobocki, Metody i techniki … op. cit. s. 37.

[9] To pojęcie wskaźnika zostało po raz pierwszy użyte w 1944 roku w „Dimension of Society” przez Stuarta C. Dodda, naukowca  z Princeton University.

[10] S. Nowak, Studia…op. cit. s. 251.

[11] M. Łobocki, Metody badań… op. cit. s. 104-105.

[12] S. Nowak, Studia…op. cit. s. 260-265.

[13] M. Łobocki, Metody badań… op. cit. s. 109.

[14] S. Nowak, Studia…op. cit. s. 293.

[15] M. Łobocki, Metody badań… op. cit. s. 110.

A.W.