Województwo świętokrzyskie położone jest na terenie najstarszych w Polsce Gór Świętokrzyskich oraz malowniczych i bogatych w zabytki oraz osobliwości przyrody obszarach. Jest regionem bardzo atrakcyjnym dla zainteresowanych dziedzictwem przeszłości – archeologią, dziełami budownictwa i architektury wszystkich stylów (od wczesnoromańskiego do socrealizmu), zabytkami techniki, sztuką ogrodową, etnografią, historią osadnictwa, batalistyką, miejscami historycznymi i miejscami pamięci narodowej, miejscami kultowymi, muzeami.
W podkieleckiej Czerwonej Górze k/Chęcin można zwiedzić jaskinię „Raj” z obozowiskiem neandertalczyków. Południe i wschodnie fragmenty województwa usiane są dziesiątkami neolitycznych kurhanów i kopców prehistorycznych oraz najstarszych grodzisk. W Stradowie, na zachód od Pińczowa istnieje największe w Polsce grodzisko plemienne z podgrodziami, datowane na VII-XI wiek. W Górach Świętokrzyskich, na wierzchołkach Łysej Góry, Góry Dobrzeszowskiej, Góry Grodowej i Witosławskiej zachowały się kamienne kręgi kultowe sanktuariów pogańskich z VII-IX wieku. Najdawniejsze kroniki polskie odnotowują Wiślicę i Sandomierz jako grody konkurujące we wczesnym średniowieczu z Krakowem. W Wiślicy istnieją ekspozycje pozostałości kościółka wczesnoromańskiego i romańskiej kolegiaty. Dobrze zachowany romański Klasztor Dominikanów w Sandomierzu zaliczany jest do zabytków klasy międzynarodowej.
Na szczycie Łyśca (Święty Krzyż) od XI wieku istnieje klasztor benedyktynów z relikwiami Krzyża Świętego – główne sanktuarium ogólnopolskie do XVII wieku, często odwiedzane przez kolejnych królów Polski, miejsce pielgrzymkowe szczególne dla tożsamości kulturowej regionu[1]. Najstarsze klasztory cysterskie, filie francuskiego Marimond, powstały w XII wieku w Jędrzejowie, Wąchocku i Koprzywnicy. Powiązane są z innymi paneuropejskim szlakiem monastycznym Cystersów. Klasztor w Wąchocku jest zabytkiem rangi międzynarodowej, wszystkie zaliczane są do dziedzictwa kultury europejskiej. Wśród licznych zabytków sakralnych w stylu romańskim i gotyckim można przykładowo wyróżnić Kościół joannitów w Zagości koło Pińczowa, Kolegiatę w Opatowie, Kościół z rotundą w Grzegorzewicach, Kolegiatę i Wikariat (tzw. Dom Długosza) w Wiślicy, Katedrę w Sandomierzu[2].
Wysoką wartość prezentują gotyckie układy urbanistyczne z zachowanymi murami i bramami miejskimi, takie jak Sandomierz, Opatów i Szydłów. Zamki i pałace lub ich ruiny są częstym elementem krajobrazu regionu. Do szczególnie godnych uwagi należy zaliczyć monumentalne ruiny zamku królewskiego w Chęcinach i zamek w Sandomierzu, ogromny zamek-pałac magnacki w Ujeździe koło Staszowa (klasy międzynarodowej), ruiny zamku biskupiego w Bodzentynie, pałac biskupów krakowskich w Kielcach. Ostatni z wymienionych wraz z kolegiatą i pozostałą zabudową Wzgórza Zamkowego jest zespołem zabytkowym rangi międzynarodowej. W podkieleckim Podzamczu Piekoszowskim zachowały się ruiny byłej rezydencji magnackiej – kopii pałacu biskupiego. Ciekawostką jest pałac – harem w Grabkach koło Szydłowca. Zabytkami o dużej atrakcyjności turystycznej są udostępnione korytarze lochów podmiejskich w Sandomierzu i Opatowie[3].
Zachowało się jeszcze ponad 200 zabytkowych dworów – obiektów z towarzyszącymi im parkami i alejami o starodrzewie liczącym niekiedy kilkaset lat, spotyka się drewniane i kamienne wiatraki, młyny wodne, kuźnie oraz bardzo liczne drewniane zagrody i tradycyjne chałupy lub domy wiejskie. Łącznie z tysiącami kapliczek i figur lub krzyży przydrożnych, kościółkami oraz starymi cmentarzami tworzy to malowniczy krajobraz wiejski, zachęcający do zwiedzania. Kilkadziesiąt interesujących zabytków regionalnej architektury i budownictwa wiejskiego wraz z tradycyjnym wyposażeniem wnętrz warto obejrzeć na terenie skansenu – Muzeum Wsi Kieleckiej w Tokarni koło Chęcin.
Regionalną specyfiką jest bardzo duża ilość zabytków techniki, z których wiele jest unikatowych nie tylko na terenie Polski. Ich szczególna koncentracja występuje w centralnej i północnej części województwa. Większość z nich istnieje jako ruiny, ale część zachowała się w niezłym stanie. Do ostatnich należy zespół przemysłowy z XIX wieku w Sielpi koło Końskich (Muzeum Zagłębia Staropolskiego), stary zakład hutniczy w Starachowicach (Muzeum Wielkiego Pieca), obiekty w Nietulisku i Starej Kuźnicy w rejonie Końskich, fabryka tektury w Dołach Biskupich koło Kunowa oraz Stary Zakład Huty w Ostrowcu Świętokrzyskim. Wybitnej wartości zabytkami przemysłowymi są również ruiny wielkiego pieca w Samsonowie koło Kielc, walcowni w Nietulisku koło Kunowa, pozostałości układu hydrotechnicznego oraz zakładów w Bobrzy koło Kielc i wiele innych. Ciekawym zabytkiem jest czynna linia kolejki wąskotorowej z lat 1915-1920, o trasie od Jędrzejowa do Wiślicy, zwana „Expressem Ponidzia”.
W granicach miast i miasteczek województwa zachowało się sporo zabytków kultury żydowskiej – synagogi, chedery, kirkuty, niekiedy o metryce sięgającej XVI wieku. Do najlepiej zachowanych zaliczają się stare synagogi w Chęcinach i Szydłowie. Żydzi byli tu do czasów holocaustu znaczącym, a niekiedy dominującym składnikiem ludności miejskiej. Z okresu reformacji (XVI-XVII w.) pozostało stosunkowo dużo obiektów ariańskich i kalwińskich, w tym zbory, kamienice, lamusy – zwłaszcza na południu województwa. Ewenementem światowym jest ariańskie miasto Raków – do tej pory traktowane przez rozproszonych po świecie potomków arian jako Ziemia Święta – „Nowe Jeruzalem”.
Na terenie województwa rozegrało się wiele bitew znanych i mniej znanych z historii Polski. Są tu pola walk z Mongołami, Czechami, Szwedami, Węgrami, Rosjanami, Niemcami, bitew o tron królewski, walk z rodzimymi husytami, bitew powstańczych i partyzanckich.
Fronty I wojny światowej pozostawiły znaczną ilość cmentarzy i kwater wojennych z lat 1914-1918. Są tu zachowane groby żołnierzy austrowęgierskich, niemieckich, rosyjskich i polskich. Istnieją wcześniejsze mogiły powstańców styczniowych oraz późniejsze – partyzantów i żołnierzy II wojny światowej. Wyjątkowo dużo miejsc pamięci narodowej wiąże się z eksterminacją ludności miast i wsi podczas II wojny światowej. Mauzoleum Martyrologii Wsi Polskiej w Michniowie koło Suchedniowa posiada rangę ogólnopolską[4].
Szczególnym bogactwem regionu jest przyroda i krajobraz. Wyodrębniają się trzy krainy geograficzne:
– Góry Świętokrzyskie z głównym pasmem Łysogór o wysokości ponad 600 m, z unikatowymi rumowiskami skalnymi na szczytach – gołoborzami, Puszczą Jodłową i innymi kompleksami leśnymi, Góry te, zaliczane do najstarszych w Europie, są jedyne w centralnej Polsce;
– Ponidzie z rozległymi łąkami doliny rzeki Nidy i jej dopływów, słabo zalesione, z krajobrazem wyżyn lessowych pociętych wąwozami i jarami w części południowo-zachodniej, pasm i wzgórz wapienno-gipsowych z roślinnością stepową w części południowo-wschodniej oraz wzgórz wapiennych w części północno-zachodniej.
– Wyżyna Sandomierska, prawie bezleśna, z głębokimi jarami i wąwozami lessowymi oraz nadwiślańskimi stokami Gór Pieprzowych, również zaliczanymi do najstarszych w Europie.
Województwo świętokrzyskie charakteryzuje się bardzo zróżnicowaną budową geologiczną. Również poszczególne składniki klimatu jak temperatura powietrza, opady atmosferyczne, wiatry, usłonecznienie, wykazują dość duże zróżnicowanie, wynikające głównie z wysokości nad poziom morza i morfologii terenu. Powyższe, wespół z takimi czynnikami jak różnorodność i bogactwo form ukształtowania powierzchni, zróżnicowanie struktury gleb, warunki hydrologiczne, skutkują bogactwem i zróżnicowaniem szaty roślinnej i świata zwierzęcego[5].
Dokonane w latach minionych rozpoznanie, przy czym prace w tym kierunku sięgają okresu międzywojennego, pozwoliło na objęcie ochroną prawną w województwie najcenniejszych obszarów i obiektów. Zgodnie z obowiązującym prawem, ochronę znacznych powierzchni dokonano poprzez ustanowienie parku narodowego, parków krajobrazowych oraz obszarów chronionego krajobrazu.
Mniejsze powierzchnie obejmowano ochroną poprzez ustanowienie rezerwatów przyrody, natomiast obiekty jednostkowe poddano ochronie poprzez ustanowienie pomników przyrody, a od 1991 r., poprzez ustanowienie użytków ekologicznych, stanowisk dokumentacyjnych oraz zespołów przyrodniczo krajobrazowych.
Zauważyć należy, że ówczesne województwo kieleckie (dotyczy roku 1974) było jednym z pierwszych w kraju, które wprowadziło ochronę w systemie wielko powierzchniowym, „ustanawiając” obszary chronionego krajobrazu, pomimo faktu że ówczesne prawo – ustawa o ochronie przyrody, nie przewidywała takiej formy ochrony. Podobnie było z ustanowieniem jako jednych z pierwszych w Polsce parków krajobrazowych w 1986 roku.
Przyjęcie takiego kierunku działań, wynikało z przyjęcia zasady, że ochrona niewielkich, często wyizolowanych powierzchni nie zdaje egzaminu. Ochroną należy obejmować większe tereny, nawet w sytuacji, kiedy wprowadzony zostanie na nich łagodniejszy reżim ochronny[6].
Województwo świętokrzyskie dysponuje znakomitymi warunkami dla różnych form wypoczynku i rekreacji. Sprzyja temu bardzo zróżnicowany i malowniczy krajobraz, czyste środowisko przyrodnicze, wyjątkowo interesujące zabytki i tradycje, rozwinięte zaplecze turystyczne i sportowe. Jest to jeden ze strategicznych kierunków rozwoju regionu. Istnieje tu wiele atrakcyjnych i licznie odwiedzanych tras turystyki pieszej, rowerowej i motorowej. W Miedzianej Górze funkcjonuje jeden z nielicznych w Polsce torów wyścigów samochodowych, wysoko oceniany przez znawców, niestety nie zawsze wykorzystywany zgodnie ze swoim przeznaczeniem.
Zbiorniki wodne i rzeki jak też kryte pływalnie zapewniają dobre warunki kąpielowe oraz umożliwiają uprawianie wielu sportów wodnych. Rekordy popularności bije najnowsza, reprezentacyjna pływalnia kryta w Sitkówce-Nowinach pod Kielcami. Popularne jest również wędkarstwo. Lasy oraz kompleksy leśne zachęcają do zbierania grzybów i owoców leśnych oraz polowań na zwierzynę. Góry i wzgórza sprzyjają sportom zimowym – są tu wyciągi narciarskie, tory zjazdowe i saneczkowe. Są też rozległe tereny wykorzystywane dla narciarstwa biegowego i sztuczne lodowiska. W kilku miejscach istnieją świetne warunki dla lotniarstwa, zaś lotnisko aeroklubu kieleckiego umożliwia uprawianie sportów szybowcowego i spadochronowego. Na terenie wielu wsi i w większych miastach można uprawiać jazdę konną. Na obrzeżach zbiorników wodnych (Sielpia, Cedzyna, Chańcza) można wypocząć w ośrodkach wczasowych. Wypoczynek sanatoryjny o wysokim standardzie jest dostępny na terenie zespołu uzdrowisk Busko-Solec. Tutejsze wody lecznicze chlorkowo-siarczanowe uważane są za najlepsze w Europie.
W regionie działają 43 skategoryzowane hotele, 11 moteli, 16 zajazdów, 6 pensjonatów, 11 domów wycieczkowych, 28 schronisk młodzieżowych, 46 ośrodki wypoczynkowe, 12 kempingów i pól namiotowych, ponad 330 gospodarstw agroturystycznych, 62 inne obiekty. Razem jest tu ponad 8000 miejsc noclegowych[7]. W ciągu ostatnich lat w województwie otwiera się przynajmniej jeden nowy hotel rocznie, jednak wskaźnik 23,5 miejsca noclegowego na 10 tys. mieszkańców lokuje województwo poniżej średniej krajowej przekraczającej 35 łóżek.
Do hoteli o wysokim standardzie zalicza się m.in. kielecki hotel „Kongresowy”, „Qubus” oraz „Pod Złotą Różą”, Hotel „Świętokrzyski” w Cedzynie koło Kielc oraz hotel „Łysica” w Ostrowcu. Modelowe centra agroturystyki, realizowane z udziałem funduszów Unii Europejskiej, funkcjonują w gminie Chmielnik (Śladków) i gminie Nagłowice[8].
Bardzo duże walory turystyczne posiadają muzea regionu. W Kieleckim Pałacu Biskupów Krakowskich funkcjonuje muzeum zabytkowych wnętrz z dużą kolekcją obrazów, zwłaszcza sztuki polskiej – do niedawna miało ono rangę Muzeum Narodowego. W Kielcach istnieją również muzea archeologiczne, przyrodnicze, etnograficzne, geologiczne, zabawkarskie i literackie.
Do najciekawszych placówek muzealnych regionu zalicza się muzeum imienia Przypkowskich w Jędrzejowie, znane w całej Europie z unikatowych zbiorów zegarów słonecznych i mechanicznych, instrumentów astronomicznych, wyposażenia aptekarskiego oraz gastronomiczno-kuchennego.
Interesujące zbiory muzealne z różnych dziedzin zgromadzone są w placówkach Sandomierza, Wąchocka, Świętego Krzyża, Pińczowa, Wiślicy, Skarżyska, Starachowic, Ostrowca, Oblęgorka, Nagłowic, Nowej Słupi, Sielpi, Staszowa[9]
Świętokrzyskie należy do najczystszych ekologicznie obszarów Polski. Prawie 67% jego powierzchni poddane jest prawnej ochronie przyrody (łącznie z otulinami parków), co stawia go na jednym z pierwszych miejsc w kraju. Utworzono tutaj: Świętokrzyski Park Narodowy, 9 Parków Krajobrazowych i 10 Obszarów Chronionego Krajobrazu. System obszarów chronionych łączy się z obszarami chronionymi sąsiednich województw – łódzkiego, mazowieckiego i małopolskiego. Region posiada bardzo bogatą, zróżnicowaną i często unikatową szatę roślinną, w szczególności rzadkie okazy roślinności stepowej, górskiej, bagiennej oraz jedyne w Polsce środkowej słonorośla. Żyje tu wiele rzadkich i chronionych gatunków zwierząt, w tym szczególnie zagrożonych w skali kraju i Europy. Najcenniejsze zbiorowiska roślinne i ostoje zwierząt oraz elementy przyrody nieożywionej otoczone są ochroną rezerwatową lub chronione są jako pomniki przyrody (np. jaskinia „Raj”, dąb „Bartek”)[10].
Wysoka ranga środowiska przyrodniczego regionu w międzynarodowym i krajowym systemie przyrodniczym związana jest z występowaniem ważnych elementów sieci ekologicznej ECONET oraz programu Natura 2000. Województwo posiada aż 3 węzły ekologiczne o randze międzynarodowej (Obszar Świętokrzyski, Buski i Środkowej Wisły) i 4 o randze krajowej (Obszar Przedborski, Cisowsko-Orłowiński, Nadnidziański i Miechowski), które poprzez sieć międzynarodowych i krajowych korytarzy ekologicznych (dolina Wisły, Nidy, Pilicy i innych rzek oraz kompleksy leśne) łączą się z układem przyrodniczym sąsiednich województw. na obszarze województwa wyznaczono 16 obszarów będących częścią europejskiej sieci ekologicznej NATURA 2000.
[1] J. Jastrzębski, Klasztor Świętego Krzyża na Łyścu, Kielce 1988, s. 21.
[2] A. Sawa, Pielgrzymowanie po Ziemi Świętokrzyskie, Kielce 2001, s. 35.
[3] R. Garus, Samochodem, rowerem, pieszo po województwie świętokrzyskim, Kielce 2003, s. 42.
[4] G. Okła (red.), Mała Ojczyzna – Świętokrzyskie, Kielce 2002, s. 64.
[5] E. Stupnicka., M. Stempień-Sałek , Poznajemy Góry Świętokrzyskie, Warszawa 2001, s. 25.
[6] D. Materek, Wędrówka lepsza niż autokar, „Słowo Ludu” nr 220/1999, s. 7.
[7] Według danych Regionalnej Organizacji Turystycznej Województwa Świętokrzyskiego.
[8] Biuletyn Informacyjny Urzędu Wojewódzkiego.
[9] R. Garus, Samochodem, rowerem …, s. 23.
[10] Tamże, s. 37.
Maria K.