Etapem pierwszym badania naukowego jest określenie problemu badawczego. Badacz podejmuje decyzję jakie zjawisko chce wyjaśniać, i jakie postuluje mechanizmy wyjaśniania tego zjawiska. Dobrze postawiony problem to taki, który
- dotyczy fragmentu rzeczywistości, o którym badacz zgromadził już pewną wiedzę;
- prowadzi do identyfikacji zbioru potencjalnych rozwiązań (wynikają z niego hipotezy badawcze);
- zawiera pojęcia zdefiniowane i możliwe do operacjonalizacji;
Źródłem inspiracji do stawiania problemów jest zwykle literatura przedmiotu – badacz analizuje dotychczas przyjmowane modele i wyjaśnienia, i zwykle nasuwają mu się pomysły poszerzenia zakresu ich stosowalności (Czy teoria XY sprawdzona w warunkach A obowiązuje również w warunkach B? Czy możliwe jest alternatywne wyjaśnienie zjawisk? Czy dwie teorie dadzą się połączyć w jedną ogólniejszą? itp.).
Niekiedy źródłem inspiracji jest obserwacja życia społecznego (np. dlaczego, mimo tylu działań świadomość ekologiczna społeczeństwa jest niska?), niekiedy obserwacja paradoksów w życiu codziennym. Ważnym motorem podejmowania badań mogą być także postępy nauk pokrewnych lub pojawienie się nowych dotychczas niedostępnych metod badawczych.
Podstawowym budulcem z którego formuje się problem badawczy są zmienne. Zmienna formalnie rzecz ujmując jest to cecha przedmiotu, która może przybierać dwie[1] lub więcej wartości.[2]
Według D. Dutkiewicza zmienną nazywa się dowolną własność – cechę, która przybiera różne wartości, a przynajmniej dwie (jest to warunek, by cecha nazywana została zmienną).[3]
Przyjęte zatem przez badacza zmienne nadają badaniom kierunek i określają jednocześnie ich cel. Rejestr zmiennych oznacza próbę uświadomienia sobie, przez jakie cechy będziemy poznawać związek zachodzący między zdarzeniami i wreszcie przez jakie cechy poznawać będziemy wpływ jednego zdarzenia na drugie.
Zmienne cechy mogą być:
- Zastane, jak na przykład, pochodzenie społeczne, o które można zapytać lub określić na podstawie dokumentu, który istnieje;
- Wywołane, jak na przykład, iloraz inteligencji, który trzeba dopiero zbadać przy pomocy testu i określić;
Niezależnie od tego, czy zmienne są zastane czy wywołane, w badaniach dzielimy je na dwie grupy, tj.:
- Zmienne niezależne (Zn) – droga, przyczyna;
- Zmienne zależne (Zz) – wynik, skutek;
Tymi dwoma rodzajami zmiennych operuje się w analizach, a przy pomocy wskaźników dokonuje się weryfikacji przyjętych hipotez.
W ujęciu Brzezińskiego „zmienna, która jest przedmiotem naszego badania, której związki chcemy określić nosi nazwę zmiennej zależnej. Oznaczamy ją symbolem Y1, Y2, …Yn. Zmiennymi, od których zależą zmienne zależne, które na nie oddziałują, noszą nazwę zmiennych niezależnych. Oznaczamy je symbolem X1, X2, …Xn ”[4]
Wg S. Nowaka zmienne zależne to te, które są przedmiotem konkretnego badania, a zmienne niezależne to te, od których zależą zmienne zależne, czyli które oddziałują na zmienną zależną. [5]
- Skorny uważa, że ” … podstawowym celem badań naukowych jest wykrycie związków, zależności, interakcji zachodzących między badanymi zjawiskami, które określamy mianem zmiennych. Zmienna, to pewna kategoria zjawisk, których wielkość, intensywność częstość występowania może ulegać zmianom zależnie od różnych okoliczności”.[6]
Badacz nie ma możliwości pomiaru wszystkich zmiennych. Niektóre z nich z reguły pozostają niekontrolowane, i zakłócają przebieg badania.
Również spośród zmiennych kontrolowanych przez badacza nie wszystkie są dla niego równie interesujące.
Zmienne niezależne można więc podzielić na zmienne ważne i zakłócające. Spośród zmiennych ważnych niektóre mogą mieć znaczenie pierwszoplanowe, inne zaś chociaż nie są bezpośrednim przedmiotem badania winny być brane pod uwagę.
Zatem zmienne ważne podzielić można na
Nie jest prawdą, że zmienne główne muszą mieć największy wpływ na zmienną zależną niż uboczne. Najczęściej jednak zmienne główne najsilniej działają na zmienną zależną, a uboczne działają na nią najsłabiej.
Dużą wagę w badaniach przywiązuje się także do zmiennych zakłócających , nazywanych również zmiennymi interweniującymi.[9]
Kontrola zmiennych polega na tym, iż jesteśmy w stanie określić ich wpływ na zmienną zależną, bądź wpływ ten wyeliminować. Ponieważ nie zawsze możemy to uczynić z pełną dokładnością, stopień kontroli zmiennych można uznać za continuum.[10]
Rozróżnienie między zmiennymi niezależnymi głównymi i ubocznymi polega na sposobie ich włączenia w plan badania. Badamy bezpośredni wpływ zmiennej niezależnej głównej na zmienną zależną, oraz wpływ zmiennych ubocznych na relację między zmienną niezależną głównej i zmienną zależną.
Jeśli w pracy będę zastanawiać się czy edukacja ekologiczna (zmienna niezależna główna) wpływa na stan świadomości młodzieży (zmienna zależna), zaś zmienną uboczną będzie płeć – wówczas wbudowanie tej zmiennej w plan badania polegać będzie na kwestii czy program edukacji ekologicznej tak samo wpływa na świadomość (ekologiczną) chłopców i dziewcząt. Zmienna taka – określająca warunki w jakich zachodzi wpływ zmiennej niezależnej na zależną nazywamy moderatorem.
Możliwa jest jeszcze inna sytuacja – kiedy zmienna niezależna główna nie wpływa bezpośrednio na zmienną zależną, lecz wywiera wpływ na inną zmienną pośredniczącą, a dopiero ta z kolei powoduje zmiany zmiennej zależnej. W takiej sytuacji mówimy o zmiennej ubocznej- mediatorze.
Wpływ zmiennych zakłócających (indywidualne zdolności, warunki szkolne itp.) należy minimalizować przez odpowiedni dobór próby i ujednolicenie warunków badania.
Zależności między zmiennymi niezależnymi a zmienną zależną mogą mieć charakter zależności prostych lub interakcyjnych. W przypadku zależności prostej wpływ dwóch zmiennych niezależnych na zależną jest sumą ich wpływów z osobna (jest addytywny)
Strukturę zmiennych niezależnych wpływających na zmienną zależną nazywamy obrazem przestrzeni zmiennych niezależnych.
Jeżeli zakładamy prosty (nieinterakcyjny) obraz przestrzeni- możemy badać praktycznie nieograniczoną liczbę zmiennych niezależnych. W przypadku struktury interakcyjnej interpretacja wpływu więcej niż 3 zmiennych niezależnych staje się bardzo skomplikowana. Lepiej w takim przypadku przedstawić problem badawczy jako kilka problemów cząstkowych, po opracowaniu których można starać się dokonać syntezy.
Inny podział zmiennych to :
- zmienne ilościowe (liczbowe), które mogą być miernikiem pozwalającym na określenie częstotliwości badanego zjawiska, wskazującym np. wzrost, lata. Podzielić je można jeszcze na dyskretne i ciągłe;
- jakościowe, dzielące się na kategorie (np. kolor oczu, ulubiony program telewizyjny). Wśród nich występuje podział na nieuporządkowane (kategorie mają nazwy, ale bez uporządkowania (np. wspomniany wcześniej kolor oczu) i porządkowe (kategorie są uporządkowane (np. zawsze, czasami, nigdy);
- obserwowalne, czyli takie które można bezpośrednio zaobserwować;
- nieobserwowalne (ukryte);
W metodologii badań pedagogicznych mowa jest również o zmiennych kontrolnych, które wykorzystywane są do sprawdzenia, czy obserwowany związek pomiędzy zmienną zależną i niezależną nie jest związkiem pozornym.[11]
1. Zmienne są nieodłącznym atrybutem badań w pedagogice (i nie tylko);
- Bez uwzględnienia zmiennych niemożliwy byłby wszelki rozsądny pomiar badanych faktów, zjawisk, zdarzeń;
- Ustalenie zmiennych we wszelkiego rodzaju badaniach pozwala na adekwatny opis podstawowego problemu badawczego i głębsze jego zrozumienie;
- Zmienne czynią przeprowadzane badania w pełni możliwymi i realnymi;
- Są próbą uszczegółowienia problemów badawczych i tym samym hipotez roboczych;
- Większość zmiennych w badaniach pedagogicznych – podobnie jak w badaniach psychologicznych i socjologicznych – wyrażona jest w języku teorii, czyli przybiera postać terminów teoretycznych;
- Zmiennym przyporządkowuje się wskaźniki, by można było badać je empirycznie;[13]
- Rozróżniamy rodzaje zmiennych:
- ze względu na wielkość zbioru ( dwuwartościowe, wielowartościowe);
- na funkcję (środowiskowe, osobowościowe, behawioralne[14]);
- sposób poznawania zjawisk i metod badań (jakościowe, ilościowe);
- zakres zjawiska (globalne szczegółowe);
- zależności i związków (niezależne zależne pośredniczące);
A.W.
- Brzeziński J., Elementy metodologii badań psychologicznych, Warszawa 1978.
- Dutkiewicz W., Praca Magisterska. Przewodnik metodyczny dla studentów pedagogiki, Kielce 1996.
- Janowski W., Zarys metodologii badań pedagogicznych, Warszawa 1979.
- Łobocki M., Metody i techniki badań pedagogicznych, Kraków 2000.
- Nowak S., Metodologia badań społecznych, Warszawa 1985.
- Okoń W., Słownik pedagogiczny, PWN, Warszawa 1987.
- Skorny Z. , Prace magisterskie z psychologii i pedagogiki Warszawa 1984.
Schemat 1. Klasyfikacja zmiennych niezależnych. 5
Schemat 2. Zmienne zależne i niezależne. 8
[1] Zmienna, która ma dwie wartości nazywana jest zmienną dychotomiczną.
[2] A. Janowski. Zarys metodologii badań pedagogicznych, Warszawa 1979, s. 51.
[3] W. Dutkiewicz, Praca Magisterska. Przewodnik metodyczny dla studentów pedagogiki, Kielce 1996, s. 43.
[4] J. Brzeziński , Elementy metodologii badań psychologicznych, Warszawa 1978, s. 39.
[5] S. Nowak, Metodologia badań społecznych, Warszawa 1985, s. 42.
[6] Z. Skorny, Prace magisterskie z psychologii i pedagogiki Warszawa 1984, s. 48
[7] Zmienna moderująca to taka zmienna, od której zależy charakter zależności między zmienną niezależną główną a zmienną zależną.
[8] Mediatory to inaczej zmienne pośredniczące.
[9] M. Łobocki, Metody i techniki badań pedagogicznych, Kraków 2000, s. 34.
[10] Continuum (kontinuum) ciągły, uporządkowany zbiór nieskończonej liczby elementów przechodzących jeden w drugi.
[11] Związek pozorny to taki, który można wyjaśnić za pomocą innych zmiennych, niż te uwzględnione w hipotezie.
[12] W. Okoń, Słownik pedagogiczny, PWN, Warszawa 1987, s. 364.
[13] M. Łobocki, Metody i techniki … op. cit. s. 32.
[14] Behawioryzm – kierunek w psychologii XX w., oparty na pragmatyzmie, głoszący, że przedmiotem badań psychologicznych może być tylko dostrzegalne zachowanie się ludzi i zwierząt, nie zaś niedostępne dla obserwatora zjawiska psychiczne